[h=2]پژوهشی درباره مرمت فلز[/h] دانش حفاظت و مرمت اثار تاریخی در ایران سابقه چندانی ندارد. ولی احیا و بازسازی بنا‌ها در گذشته در این مرز و بوم رواج بسیار داشته است. اصول حفاظت و مرمت در ایران طبق ضوابط و قوانین ویژه این دانش كه بر‌گرفته شده از دانش حفاظت و مرمت اروپایی، به ویژه ایتالیایی است، مستقیما به مبانی مرمت مرتبط می‌شوند. این دانش به دو شاخه اصلی مرمت بنا و مرمت اشیا بخش شده است. در بخش مرمت بناهای تاریخی مشخصا با بنا سر و كار داریم. در بخش مرمت اشیای تاریخی معمولا دو مبحث فن‌شناسی و اسیب‌شناسی اشیای تاریخی مطالعه می‌شوند. مبحث فن‌شناسی به چگونگی ساختار اشیا و روش ساخت ان می‌پردازد. و در بحث اسیب‌شناسی اسیب‌ها و بیماری‌های خاص اشیا كه در طول زمان بر پیكره اشیا ایجاد شده پژوهش می‌شود. علوم شیمی و فیزیك از علوم پایه دانش حفاظت و مرمت به حساب می‌ایند. این رشته نیز مانند علوم دیگر گرایشات فراوانی دارد از ان جمله حفاظت و مرمت عاج و استخوان، چوب، كاغذ، سنگ، شیشه، سفال، پارچه، اجر و كاشی، نقاشی سه‌پایه و دیواری، تزیینات وابسته به معماری و فلز است. شاخه حفاظت و مرمت فلز یكی از گرایشات با اهمیت این علم محسوب می‌شود. در این گفتار گزیده پژوهشی درباره شاخه مرمت فلز ارایه داده شده است.
مرمت فلز
در این شاخه مرمت اشیا فلزی قدیمی همچون طلا، نقره، اهن، مس، قلع، سرب و الیاژ برنز (مفرغ) مورد بررسی و پژوهش قرار می‌گیرد. برای بررسی ساختار اشیا فلزی و شناسایی عناصر انها انالیز عنصری انجام می‌گیرد و شناخت روش‌های ساخت و پرداخت فلز و تزیینات ان (ریخته‌گری و چكش‌كاری، قالب‌گیری، سوهان‌كاری و هنر‌های ویژه اقوام مختلف كه بر روی این اشیا صورت گرفته اعم از كنده‌كاری و قلم‌كاری و سایر تزیینات) در شاخه فن‌شناسی مورد بررسی قرار می‌گیرد. در شاخه اسیب‌شناسی با بررسی میكروسكوپی و مایكروسكپی بخشی از سطح صیقل داده شده فلز در ازمون Metallor Graphi و نیز ازمایش X.REY (رادیولوژی) میزان خوردگی میان دانه‌ای و همچنین وجود مغز فلزی و تبدیل ان به نمك‌های فلزی كه گه‌گاه رخ می‌دهد مورد بررسی قرار می‌گیرند. در این بخش بطور ویژه به مفرغ كه الیاژ مس و قلع است و در ایام گذشته استفاده بسیار داشته است می‌پردازیم. این الیاژ در قلمرو ایلامیان نیز به وفور مورد استفاده قرار گرفته است كه معروف‌ترین این اشیا، مفرغ‌های لرستان است كه اهمیت جهانی دارد. چغازنبیل نیز یكی از مكان‌های مقدس و جایگاه پرستش رب‌النوع‌های ایلامی برای ایلامیان باستان و دنیای قدیم است. در این منطقه به دلیل ادای نذورات به معابد اشیا فلزی فراوانی كه در دنیای قدیم از ارزش بسیار برخوردار بوده وجود داشته است. كه به احتمال بسیار این اشیا در حملات اشوریان به تاراج رفته است.
اشیا مفرغی چغازنبیل
طی حفاری‌های رومن گریشمن در چغازنبیل مقدار كمی اشیا مفرغی به دست امده است. سر‌پیكان‌ها، دستبند‌ها، دكمه‌ها، سر‌گرز و چند تیغه مفرغی از ان جمله‌اند، كه هم اكنون در موزه ایران باستان (تهران) و موزه شهر شوش (قلعه شوش) همراه با دیگر اشیا به دست امده از چغازنبیل نگهداری می‌شود.(تصویر 1)
تصویر 1: سرپیكانهای به‌دست امده از چغازنبیل
اشیا فلزی هفت‌تپه
هفت‌تپه نیز یكی از مكان‌های زندگی و تجمع ایلامیان بوده است. این محوطه تاریخی در 25 كیلومتری شمال غرب چغازنبیل واقع شده است و در فاصله سال‌های 1345 تا 1356 خورشیدی توسط هیات باستان‌شناسی به سرپرستی دكتر عزت‌الله نگهبان كشف و حفاری شد. بیشتر این كشفیات اختصاص به بناهای دوره ایلام میانه دارد و در كنار ان اشیا سفالی و تعداد كمی اشیا فلزی پیدا شده است. فلزاتی كه در این منطقه یافت شده بیشتر از مفرغ است همچنین چند قطعه اهن، سرب و یك شی از طلا نیز به دست امده است. بیشتر مفرغ‌های هفت‌تپه سر‌پیكان هستند. تعداد كمی دكمه مفرغی كه ویژه تزیینات لباس اشراف بوده است. تبر، دستبند مفرغی، درفش، اسكنه و مغار، یك عدد خنجر مفرغی و تیغه مفرغی پیدا شده است. گذشته از این اشیا یك شی تزیینی ساخته شده از طلا متعلق به تزیینات سردیس ملكه، تنها شی طلای این مجموعه است كه هم اكنون در موزه ایران باستان نگهداری می‌شود. (تصاویر 3 و 4 و 5)
تصویر3 شی تزیینی ساخته شده از طلا بدست امده از حفاری‌های هفت‌تپه
تصویر4 سرپیكانهای مفرغی به‌دست امده از حفاری‌های هفت‌تپه
تصویر 5 : تصویری از تبر مفرغی همراه با كتیبه به دست امده از حفاری‌های هفت تپه
كارگاه مرمت فلز
در مهر ماه سال 82 كارگاه حفاظت و مرمت فلز هفت‌تپه با هدف حفظ و مرمت اثار فلزی موزه هفت‌تپه اغاز به كار كرد. در این كارگاه با توجه به وضعیت نا‌بسامان فلزات موزه هفت‌تپه (رطوبت بیش از اندازه و عدم پاكسازی رسوبات و خاك سطح فلزات كه مربوط به زمان حفاری است) از انجا كه خاك این منطقه دارای كلرور، كربنات و سولفات بسیار است، برای فلزات بسیار نامناسب است بهترین رطوبت پیرامون محیط اشیا فلزی بین 35 تا 40 درجه سانتیگراد است. برای جلوگیری از تخریب بیشتر و اسیب‌های جدی این فلزات پس از انجام مقدمات و برطرف شدن بیماری انها درون محفظه‌ای به دور از رطوبت نگهداری خواهند شد.
مراحل مرمت تعدادی از اشیای فلزی :
عملیات حفاظتی و مرمتی كه روی تعدادی از اشیای فلزی هفت تپه انجام گردید شامل مراحل زیر بود:
مرحله نخست
پیش از انجام هرگونه دخل و تصرفی در شی همه فلزات مستند‌نگاری و اسیب‌نگاری شدند معمولا از سطوح اسیب دیده. اشیا و هرگونه نشانه‌ای كه بر سطح شی دیده می‌شود اسیب‌نگاری صورت می‌گیرد.
مرحله دوم
در این مرحله اشیا فلزی بر اساس شدت اسیب‌دیدگی، نوع كاربرد اشیا همچنین بر اساس زیبایی و منحصر به فرد بودن دسته بندی و به منظور مرمت اولویت‌گذاری شدند. بر این اساس اشیا به چهار گروه اصلی دسته‌بندی شدند.
مرحله سوم
در این مرحله فلزات دسته اول پیش از مرمت، عكاسی و مستند‌نگاری شدند. این كار برای مطابقت شی، پیش از مرمت و سامان‌بخشی با وضعیت پایان كار كه مرحله پس از مرمت نامیده می‌شود، صورت می‌گیرد. (تصویر6)
تصویر6 عكاسی و مستند‌نگاری پیش از مرمت
مرحله چهارم
از همه اشیای فلزی عكسX.REY (رادیولوژی) تهیه شد. این كار برای تشخیص وجود مغز فلزی اشیا برای برگزیدن روش درست حفظ واحیا درباره انها و شناسایی اشیایی كه دارای ساختار مستحكم‌تر هستند انجام گرفت. (تصویر7)
تصویر7 نمونه عكسX.REY (رادیولوژی) از چند شی مفرغی
مرحله پنجم
در این مرحله رسوبات خاك و نمك‌های سطحی و اسیبرسان فلز كه از تبدیل نانتوكیت به پارا‌اتاكامیت ایجاد شده بود و همچنین زگیل‌ها و تاول‌های هیدروژنی در صورت اسیبرسان بودن پاكسازی شدند. فرمول زیر چگونگی تبدیل مفرغ قدیمی را به نمك اسیبرسان نشان می‌دهد.
CuCl(نانتوكیت)->HCl(هیدرولیز) -> (در مجاورت (H2O,O2 ->
CuCl2 , 3Cu(OH)2 (پاراتاكامیت)
مرحله ششم
در این مرحله اشیا فلزی كه انسجام ساختار و مغز فلزی دارند با استفاده از محلول سسكویی كربنات سدیم از وجود نمك‌های اسیب رسان عاری شدند.
مرحله هفتم
در این مرحله هم اشیا فلزی كه مغز فلزی دارند و هم اشیایی كه دچار خوردگی فراوان شده بودند درون محلول بنزوتری‌ازول در حالت خلا تثبیت شدند، این كار حالت خوردگی فعال اشیا مفرغی را غیر فعال می‌كند.
مرحله هشتم
عكاسی پس از مرمت، در این مرحله از اشیای حفاظت شده، كه به حالت ثبات رسیده بودند، عكاسی شد. (تصویر8)
تصویر8 عكاسی و مستند‌نگاری پس از مرمت
مرحله نهم
در این مرحله اشیای حفاظت و مرمت شده درون محفظه‌ی ویژه‌ای از جنس شیشه‌پلاستیك (پلكسی‌گلاس) كه برای نگهداری این اشیا تهیه شده است منتقل شدند، طراحی محفظه خاص فضای نگهداری اشیای فلزی است به طوری كه دما و رطوبت به خوبی در این محفظه كنترل شده است و به نگهداری هرچه بهتر اشیای مفرغی كمك شایانی می‌كند
در این شاخه مرمت اشیا فلزی قدیمی همچون طلا، نقره، اهن، مس، قلع، سرب و الیاژ برنز (مفرغ) مورد بررسی و پژوهش قرار می‌گیرد. برای بررسی ساختار اشیا فلزی و شناسایی عناصر انها انالیز عنصری انجام می‌گیرد و شناخت روش‌های ساخت و پرداخت فلز و تزیینات ان (ریخته‌گری و چكش‌كاری، قالب‌گیری، سوهان‌كاری و هنر‌های ویژه اقوام مختلف كه بر روی این اشیا صورت گرفته اعم از كنده‌كاری و قلم‌كاری و سایر تزیینات) در شاخه فن‌شناسی مورد بررسی قرار می‌گیرد. در شاخه اسیب‌شناسی با بررسی میكروسكوپی و مایكروسكپی بخشی از سطح صیقل داده شده فلز در ازمون Metallor Graphi و نیز ازمایش X.REY (رادیولوژی) میزان خوردگی میان دانه‌ای و همچنین وجود مغز فلزی و تبدیل ان به نمك‌های فلزی كه گه‌گاه رخ می‌دهد مورد بررسی قرار می‌گیرند. در این بخش بطور ویژه به مفرغ كه الیاژ مس و قلع است و در ایام گذشته استفاده بسیار داشته است می‌پردازیم. این الیاژ در قلمرو ایلامیان نیز به وفور مورد استفاده قرار گرفته است كه معروف‌ترین این اشیا، مفرغ‌های لرستان است كه اهمیت جهانی دارد. چغازنبیل نیز یكی از مكان‌های مقدس و جایگاه پرستش رب‌النوع‌های ایلامی برای ایلامیان باستان و دنیای قدیم است. در این منطقه به دلیل ادای نذورات به معابد اشیا فلزی فراوانی كه در دنیای قدیم از ارزش بسیار برخوردار بوده وجود داشته است. كه به احتمال بسیار این اشیا در حملات اشوریان به تاراج رفته است.
اشیا مفرغی چغازنبیل
طی حفاری‌های رومن گریشمن در چغازنبیل مقدار كمی اشیا مفرغی به دست امده است. سر‌پیكان‌ها، دستبند‌ها، دكمه‌ها، سر‌گرز و چند تیغه مفرغی از ان جمله‌اند، كه هم اكنون در موزه ایران باستان (تهران) و موزه شهر شوش (قلعه شوش) همراه با دیگر اشیا به دست امده از چغازنبیل نگهداری می‌شود.(تصویر 1)
تصویر 1: سرپیكانهای به‌دست امده از چغازنبیل
اشیا فلزی هفت‌تپه
هفت‌تپه نیز یكی از مكان‌های زندگی و تجمع ایلامیان بوده است. این محوطه تاریخی در 25 كیلومتری شمال غرب چغازنبیل واقع شده است و در فاصله سال‌های 1345 تا 1356 خورشیدی توسط هیات باستان‌شناسی به سرپرستی دكتر عزت‌الله نگهبان كشف و حفاری شد. بیشتر این كشفیات اختصاص به بناهای دوره ایلام میانه دارد و در كنار ان اشیا سفالی و تعداد كمی اشیا فلزی پیدا شده است. فلزاتی كه در این منطقه یافت شده بیشتر از مفرغ است همچنین چند قطعه اهن، سرب و یك شی از طلا نیز به دست امده است. بیشتر مفرغ‌های هفت‌تپه سر‌پیكان هستند. تعداد كمی دكمه مفرغی كه ویژه تزیینات لباس اشراف بوده است. تبر، دستبند مفرغی، درفش، اسكنه و مغار، یك عدد خنجر مفرغی و تیغه مفرغی پیدا شده است. گذشته از این اشیا یك شی تزیینی ساخته شده از طلا متعلق به تزیینات سردیس ملكه، تنها شی طلای این مجموعه است كه هم اكنون در موزه ایران باستان نگهداری می‌شود. (تصاویر 3 و 4 و 5)
تصویر3 شی تزیینی ساخته شده از طلا بدست امده از حفاری‌های هفت‌تپه
تصویر4 سرپیكانهای مفرغی به‌دست امده از حفاری‌های هفت‌تپه
تصویر 5 : تصویری از تبر مفرغی همراه با كتیبه به دست امده از حفاری‌های هفت تپه
كارگاه مرمت فلز
در مهر ماه سال 82 كارگاه حفاظت و مرمت فلز هفت‌تپه با هدف حفظ و مرمت اثار فلزی موزه هفت‌تپه اغاز به كار كرد. در این كارگاه با توجه به وضعیت نا‌بسامان فلزات موزه هفت‌تپه (رطوبت بیش از اندازه و عدم پاكسازی رسوبات و خاك سطح فلزات كه مربوط به زمان حفاری است) از انجا كه خاك این منطقه دارای كلرور، كربنات و سولفات بسیار است، برای فلزات بسیار نامناسب است بهترین رطوبت پیرامون محیط اشیا فلزی بین 35 تا 40 درجه سانتیگراد است. برای جلوگیری از تخریب بیشتر و اسیب‌های جدی این فلزات پس از انجام مقدمات و برطرف شدن بیماری انها درون محفظه‌ای به دور از رطوبت نگهداری خواهند شد.
مراحل مرمت تعدادی از اشیای فلزی :
عملیات حفاظتی و مرمتی كه روی تعدادی از اشیای فلزی هفت تپه انجام گردید شامل مراحل زیر بود:
مرحله نخست
پیش از انجام هرگونه دخل و تصرفی در شی همه فلزات مستند‌نگاری و اسیب‌نگاری شدند معمولا از سطوح اسیب دیده. اشیا و هرگونه نشانه‌ای كه بر سطح شی دیده می‌شود اسیب‌نگاری صورت می‌گیرد.
مرحله دوم
در این مرحله اشیا فلزی بر اساس شدت اسیب‌دیدگی، نوع كاربرد اشیا همچنین بر اساس زیبایی و منحصر به فرد بودن دسته بندی و به منظور مرمت اولویت‌گذاری شدند. بر این اساس اشیا به چهار گروه اصلی دسته‌بندی شدند.
مرحله سوم
در این مرحله فلزات دسته اول پیش از مرمت، عكاسی و مستند‌نگاری شدند. این كار برای مطابقت شی، پیش از مرمت و سامان‌بخشی با وضعیت پایان كار كه مرحله پس از مرمت نامیده می‌شود، صورت می‌گیرد. (تصویر6)
تصویر6 عكاسی و مستند‌نگاری پیش از مرمت
مرحله چهارم
از همه اشیای فلزی عكسX.REY (رادیولوژی) تهیه شد. این كار برای تشخیص وجود مغز فلزی اشیا برای برگزیدن روش درست حفظ واحیا درباره انها و شناسایی اشیایی كه دارای ساختار مستحكم‌تر هستند انجام گرفت. (تصویر7)
تصویر7 نمونه عكسX.REY (رادیولوژی) از چند شی مفرغی
مرحله پنجم
در این مرحله رسوبات خاك و نمك‌های سطحی و اسیبرسان فلز كه از تبدیل نانتوكیت به پارا‌اتاكامیت ایجاد شده بود و همچنین زگیل‌ها و تاول‌های هیدروژنی در صورت اسیبرسان بودن پاكسازی شدند. فرمول زیر چگونگی تبدیل مفرغ قدیمی را به نمك اسیبرسان نشان می‌دهد.
CuCl(نانتوكیت)->HCl(هیدرولیز) -> (در مجاورت (H2O,O2 ->
CuCl2 , 3Cu(OH)2 (پاراتاكامیت)
مرحله ششم
در این مرحله اشیا فلزی كه انسجام ساختار و مغز فلزی دارند با استفاده از محلول سسكویی كربنات سدیم از وجود نمك‌های اسیب رسان عاری شدند.
مرحله هفتم
در این مرحله هم اشیا فلزی كه مغز فلزی دارند و هم اشیایی كه دچار خوردگی فراوان شده بودند درون محلول بنزوتری‌ازول در حالت خلا تثبیت شدند، این كار حالت خوردگی فعال اشیا مفرغی را غیر فعال می‌كند.
مرحله هشتم
عكاسی پس از مرمت، در این مرحله از اشیای حفاظت شده، كه به حالت ثبات رسیده بودند، عكاسی شد. (تصویر8)
تصویر8 عكاسی و مستند‌نگاری پس از مرمت
مرحله نهم
در این مرحله اشیای حفاظت و مرمت شده درون محفظه‌ی ویژه‌ای از جنس شیشه‌پلاستیك (پلكسی‌گلاس) كه برای نگهداری این اشیا تهیه شده است منتقل شدند، طراحی محفظه خاص فضای نگهداری اشیای فلزی است به طوری كه دما و رطوبت به خوبی در این محفظه كنترل شده است و به نگهداری هرچه بهتر اشیای مفرغی كمك شایانی می‌كند
