میدان یا فضای عمومی شهر و محله از همان آغاز ، از عهد باستان گرفته تا به امروز ، نقش جمع کردن خانه ها یا عناصر شهری و محله ای را داشته است . در واقع گردآمدن حول یک فضاست که میدان را شکل می دهد .
۱ ) موقعیت میدان نسبت به راه های منتهی به آن
الف ) میدان در محل تقاطع راه ها
بسیاری از میدان های عمومی، محله ای ، ارتباطی و برخی از سایر میدان ها در محل تقاطع راه های شهری ، ناحیه ای و محله ای پدید می آمدند . نقش و کارکرد اولیه و مهم این نوع میدان ها ، جنبه ارتباطی داشت . در حالتی که میدان پیش از یک طرح فکر شده ، در محل تقاطع راه ها پدید می آمد ، معمولاً ترکیب هندسی محل های اتصال راه ها به میدان ، تابع نظم و الگوی سازمان یافته ای نبود . اما در صورتی که یک میدان را که نخست طراحی و سپس احداث می کردند ، اگر امکان سامان دادن محل ورود همه راه ها به میدان وجود نداشت ، سعی می کردند که محل ورود حداقل یک یا چند راه مهم را در مکان های هندسی خاص و نقاط عطف میدان قرار دهند . میدان نقش جهان اصفهان چنین وضعی دارد ، به این ترتیب که دهانه بازار را روی محور طولی و در وسط شمالی میدان و رو به روی مسجد جامع عباسی طراحی و احداث کرده اند ، در حالی که بقیه راه ها در مکان های فرعی تر به میدان متصل شده اند .
ب ) میدان در کنار راه
برخی از میدان ها در کنار راه های مهم شهری پدید می آمدند . در این صورت سه حالت وجود داشت . نخست اینکه میدان در جبهه متصل به راه دارای یک حصار بود که فضای آن را از فضای راه متمایز می کرد و تنها توسط یک یا چند فضای ورودی ، امکان دسترسی به آن وجود داشت ، مانند میدان مشق تهران که در کنار خیابان سپه ( امام خمینی ) قرار داشت . دوم حالتی بود که میدان توسط عناصری غیر معمارانه یا معمارانه از راه متمایز می شد ، اما در طول راه امکان دید به آن کم و بیش وجود داشت و دسترسی به آن نیز از نقاط مختلف و متعدد مسیر بود ، مانند میدان گنجعلی خان کرمان که فضای آن توسط جرزها و طاق های متعدد از فضای بازار کنار آن متمایز شده است . در حالت سوم ، راه از درون فضای میدان عبور می کرد و فضای آن ، جزیی از فضای میدان محسوب می شد . بسیاری از میدانچه های محله ای ( مانند میدانچه یا حسینیه سنگ در نایین ) و بعضی از سایر انواع میدان ها چنین وضعی داشتند .
ج ) میدان در امتداد راه
بسیاری از انواع میدان ها به گونه ای در امتداد مسیر راه ها قرار داشتند که راه مکانی واقع در یکی از اضلاع میدان به آن منتهی و از مکانی واقع در ضلعی دیگر از آن منشعب می شد . نحوه اتصال و انشعاب را به میدان نسبت به اضلاع و محورهای آن دارای دو حالت بود . در حالت اول ، راه در امتداد محوری مستقیم که به موازات دو ضلع و عمود بر اضلاع دیگر از میدان عبور می کرد . در بعضی موارد این محور از وسط اضلاع میدان می گذشت ، مانند میدان ارگ در تهران قدیم که راهی در امتداد محور شمالی _ جنوبی از وسط آن می گذشت . در حالت دوم ، راه در امتداد محوری که با هیچ کدام از اضلاع میدان موازی نبود ، یعنی به صورت مورب ، از میدان عبور می کرد .
۲ ) شکل زمین
الف ) شکلهای منظم
بسیاری از میدان های حکومتی ، نظامی و محله ای و بعضی از میدان های تجاری درون شهری دارای زمینی هندسی شکل بودند که بیشتر آنها مستطیل و در مواردی مربع بود . قابل ذکر است که همه میدان هایی که ابتدا طراحی و سپس احداث می شدند کم و بیش دارای زمینی هندسی شکل و منظم بوده اند . همچنین بسیاری از میدان هایی که به تدریج ساخته می شدند ، از شکلی کم و بیش منظم و هندسی برخوردار می شدند شکل دایره که امروزه برای بیشتر میدان های ارتباطی شهرها مورد استفاده قرار می گیرد ، ناشی از نحوه کارکرد و حرکت اتومبیل است و در گذشته بندرت برای میدان کاربر می یافت .
ب ) شکلهای غیر منظم
بعضی از انواع میدان ها مانند میدان های تجاری و به خصوص میدان های برون شهری مانند میدان های اسب و کاه و غیره فاقد زمینی هندسی شکل و حتی گاه فاقد ابعاد معین بودند . در بعضی از موارد یک یا چند جبهه از این گونه میدان ها توسط عوارض و پدیده های طبیعی یا فضاهای ساخته شده از میدان محدود می شد .
۳ ) خصوصیات حجمی فضای باز
الف ) محصور
بیشتر میدان های شهری توسط فضاها ، عناصر و احجامی که در پیرامونشان قرار داشتند ، محصور می شدند . البته حد محصور بودن و تناسبات فضایی انواع آنها با یکدیگر متفاوت بود چنان که میدان های عمومی ، حکومتی و نظامی بسیار وسیع و دارای یک مقیاس اجتماعی و متناسب با تجمع افراد زیاد بودند ، در حالی که میدان های ناحیه ای و محله ای کوچکتر و فضای آنها محصورتر بود ( در بعضی از موارد به علت ابعاد کوچک این میدان ها ، آنها را میدانچه می نامیدند . )
ب ) نیمه محصور
بعضی از میدان های شهری که به تدیج شکل گرفته بودند غالباً در مراحل نخستین شکل گیری خود در یک یا چند جبهه فاقد بدنه یا فضاهای جانبی بودند . همچنین برخی از میدان های نظامی و میدان های ورزشی به خصوص میدان های نظامی و ورزشی تنها در یک یا دو جبهه دارای حجم یا بدنه ساخته شده و در نتیجه نیمه محصور بودند .
ج ) نامحصور
بیشتر میدان های برون شهری از جمله میدان های تجاری فاقد حصار و سطوح جانبی ساخته شده بودند . میدان گل فروش ها در حوالی میدان خراسان تهران که اکنون نیز دایر است ، نمونه خوبی از این گونه میدان هاست . البته این مکان در گذشته خارج از محدوده شهر قرار داشته و محوطه آن تاکنون استعداد کافی برای پذیرش سایر عملکردهای شهری را نداشته است ، هر چند که در اثر تحولاتی که درآن نواحی پدید آمده ، ممکن است در آینده نزدیک فعالیت های دیگری در آنجا جایگزین فعالیت کنونی آن شود .
۴ ) خصوصیات فضاهای ساخته شده پیرامون میدان
الف ) وابسته و متعلق به میدان
پیرامون همه میدان هایی که پس از طراحی ساخته می شدند ، کم و بیش بناها و فضاهایی با کارکردی متناسب با نقش کارکردی میدان و همزمان با آن ساخته می شد و به این ترتیب پیرامون میدان بناهایی قرار می گرفت که از نظر کارکردی و کالبدی وابسته و متعلق به میدان بود . میدان نقش جهان اصفهان ، میدان گنجعلیخان کرمان و میدان توپخانه تهران ( با خصوصیات کالبدی دوره قاجار ) از این نوع میدان ها به شمار می آیند .
ب ) مستقل از میدان
چنان که گفته شد بیشتر میدان های برون شهری حصار یا فضای ساخته شده طراحی شده و معمارانه نداشتند . علاوه بر این ، بعضی از میدان ها و از جمله میدانچه های شهری فاقد فضای ساخته شده ای بودند که وابسته و متعلق به میدان باشد ، بلکه فضای باز این میدان ها توسط بناها و فضاهای متعدد و مستقل پیرامونشان که در زمان های مختلف ساخته شده بودند احاطه شده بود ، میدان کهنه ( سبز میدان ) اصفهان و برخی دیگر از سبزه میدان ها در سایر شهرها و بسیاری از میدانچه های محله ای در بیشتر شهرهای قدیمی از این گونه بوده اند.
۵ ) خصوصیات معماری سطوح جانبی
الف ) طراحی شده
همه میدان هایی که فضاهای ساخته شده پیرامون آنها همزمان با فضای باز و در پیوند با آن طراحی و سپس ساخته می شدند ، دارای سطوح جانبی طراحی شده بودند . زیرا همواره همه سطوحی را که به سمت فضای باز میدان قرار داشتند هماهنگ و متناسب با هم طراحی می کردند . در نتیجه چهار جبهه فضای باز این گونه میدان ها را سطوح طراحی شده و هماهنگ با یکدیگر فراگرفته بود .
سطوح جانبی برخی از میدان های فاقد فضای طراحی شده وابسته به میدان آن را توسط پوسته ای معمارانه به گونه ای می پوشاندند که میدان دارای سطوح جانبی طراحی شده می گردند و به این ترتیب نمای خارجی فضاهای مستقل پیرامون میان را با یکدیگر هماهنگ می کردند . این پوسته و بدنه در مواردی تنها شامل یک دیوار و سطح طراحی شده ، و سایر موارد شامل یک فضای کم عمق طراحی شده مانند یک ردیف رواق و ایوان می شد که پیرامون فضای باز را فرا می گرفت .
بسیاری از میدانچه های محله ای دارای چنین خصوصیتی بودند ، زیرا بیشتر آنها در یک یا چند جبهه توسط فضاهای متعلق به واحدهای مسکونی ، که فاقد نمای خارجی طراحی شده بودند ، محصور می شدند .
ب ) طراحی نشده
سطوح جانبی میدانچه ها که فضای باز آنها بین واحدها و فضاهای کالبدی متعدد و مستقل از یکدیگر محصور شده بود ، متشکل از نماهایی ناهماهنگ و طراحی نشده می گردید ، زیرا بیشتر واحدهای معماری و شهری در بسیاری از شهرهای تاریخی و بافتهای قدیمی ، فاقد نماهای طراحی شده در همه سطوح خارجی بودند .
۶) پوشش
الف ) باز
بیشتر میدان های شهری ، ناحیه ای و محله ای سرباز و بدون پوشش ( سقف ) بودند اما برخی از فعالیت های واقع در این میدان ها که به فضای سرپوشیده نیاز داشتند مانند بعضی از خرده فروشی هایی که کالای خود را در یک فضای موقت اما سرپوشیده عرضه می کردند ، با بر پا کردن چادر یا سایر سازه های سبک ، فضایی سرپوشیده برای خود ایجاد می کردند . علاوه براین در هنگام برگزاری بعضی از مراسم و تشریفات عمومی و رسمی در میدان های بزرگ ، بخشی از فضای میدان را که محل استقرار بزرگان بود ، توسط چادر و سایر سازه ها سرپوشیده می کردند . همچنین بالای معدودی از میدانچه های محله ای موسوم به حسینیه یا تکیه را نیز در هنگام برگزاری مراسم عزاداری و تعزیه در ماه مبارک رمضان و ماه محرم با چادر و مانند آن می پوشاندند .
ب ) سرپوشیده
برخی از میدانچه ها را که در امتداد مسیر بازار یا راه های پرتردد قرار داشتند ، مانند تکیه ( میدانچه ) تجریش ، تکیه پهنه سمنان ، سرپوشیده می ساختند . فضای باز بعضی از این گونه میدانچه ها ، محل استقرار فروشندگان دوره گرد و خرده فروشان می شد و در صورتی که حجره هایی پیرامون آنها وجود داشت ، به فضاهای تجاری تبدیل می گردید .
ج ) دارای فضاهای سرپوشیده
بعضی از میدان ها به خصوص میدانچه های محله ای در پیرامون فضای باز دارای فضاهای سرپوشیده ای بودند که در موقع برگزاری مراسم ، مردم در آن ها مستقر می شدند و به تماشای مراسم می پرداختند . بیشتر این فضاها به صورت ایوان هایی بودند که پیرامون فضای باز میدان ساخته می شدند . در برخی موارد در امتداد محورهای تقارن فضای باز میدان ، ایوان و شاه نشین هایی که می ساختند که محل استقرار بزرگان شهر یا محله بود فضای ساخته شده پیرامون بعضی از این میدان ها دو طبقه بودند . در این حالت ، معمولاً در طبقه دوم رواقهایی می ساختند که در هنگام تجمع ، محل استقرار زنان بود .
علی اکبری
۱ ) موقعیت میدان نسبت به راه های منتهی به آن
الف ) میدان در محل تقاطع راه ها
بسیاری از میدان های عمومی، محله ای ، ارتباطی و برخی از سایر میدان ها در محل تقاطع راه های شهری ، ناحیه ای و محله ای پدید می آمدند . نقش و کارکرد اولیه و مهم این نوع میدان ها ، جنبه ارتباطی داشت . در حالتی که میدان پیش از یک طرح فکر شده ، در محل تقاطع راه ها پدید می آمد ، معمولاً ترکیب هندسی محل های اتصال راه ها به میدان ، تابع نظم و الگوی سازمان یافته ای نبود . اما در صورتی که یک میدان را که نخست طراحی و سپس احداث می کردند ، اگر امکان سامان دادن محل ورود همه راه ها به میدان وجود نداشت ، سعی می کردند که محل ورود حداقل یک یا چند راه مهم را در مکان های هندسی خاص و نقاط عطف میدان قرار دهند . میدان نقش جهان اصفهان چنین وضعی دارد ، به این ترتیب که دهانه بازار را روی محور طولی و در وسط شمالی میدان و رو به روی مسجد جامع عباسی طراحی و احداث کرده اند ، در حالی که بقیه راه ها در مکان های فرعی تر به میدان متصل شده اند .
ب ) میدان در کنار راه
برخی از میدان ها در کنار راه های مهم شهری پدید می آمدند . در این صورت سه حالت وجود داشت . نخست اینکه میدان در جبهه متصل به راه دارای یک حصار بود که فضای آن را از فضای راه متمایز می کرد و تنها توسط یک یا چند فضای ورودی ، امکان دسترسی به آن وجود داشت ، مانند میدان مشق تهران که در کنار خیابان سپه ( امام خمینی ) قرار داشت . دوم حالتی بود که میدان توسط عناصری غیر معمارانه یا معمارانه از راه متمایز می شد ، اما در طول راه امکان دید به آن کم و بیش وجود داشت و دسترسی به آن نیز از نقاط مختلف و متعدد مسیر بود ، مانند میدان گنجعلی خان کرمان که فضای آن توسط جرزها و طاق های متعدد از فضای بازار کنار آن متمایز شده است . در حالت سوم ، راه از درون فضای میدان عبور می کرد و فضای آن ، جزیی از فضای میدان محسوب می شد . بسیاری از میدانچه های محله ای ( مانند میدانچه یا حسینیه سنگ در نایین ) و بعضی از سایر انواع میدان ها چنین وضعی داشتند .
ج ) میدان در امتداد راه
بسیاری از انواع میدان ها به گونه ای در امتداد مسیر راه ها قرار داشتند که راه مکانی واقع در یکی از اضلاع میدان به آن منتهی و از مکانی واقع در ضلعی دیگر از آن منشعب می شد . نحوه اتصال و انشعاب را به میدان نسبت به اضلاع و محورهای آن دارای دو حالت بود . در حالت اول ، راه در امتداد محوری مستقیم که به موازات دو ضلع و عمود بر اضلاع دیگر از میدان عبور می کرد . در بعضی موارد این محور از وسط اضلاع میدان می گذشت ، مانند میدان ارگ در تهران قدیم که راهی در امتداد محور شمالی _ جنوبی از وسط آن می گذشت . در حالت دوم ، راه در امتداد محوری که با هیچ کدام از اضلاع میدان موازی نبود ، یعنی به صورت مورب ، از میدان عبور می کرد .
۲ ) شکل زمین
الف ) شکلهای منظم
بسیاری از میدان های حکومتی ، نظامی و محله ای و بعضی از میدان های تجاری درون شهری دارای زمینی هندسی شکل بودند که بیشتر آنها مستطیل و در مواردی مربع بود . قابل ذکر است که همه میدان هایی که ابتدا طراحی و سپس احداث می شدند کم و بیش دارای زمینی هندسی شکل و منظم بوده اند . همچنین بسیاری از میدان هایی که به تدریج ساخته می شدند ، از شکلی کم و بیش منظم و هندسی برخوردار می شدند شکل دایره که امروزه برای بیشتر میدان های ارتباطی شهرها مورد استفاده قرار می گیرد ، ناشی از نحوه کارکرد و حرکت اتومبیل است و در گذشته بندرت برای میدان کاربر می یافت .
ب ) شکلهای غیر منظم
بعضی از انواع میدان ها مانند میدان های تجاری و به خصوص میدان های برون شهری مانند میدان های اسب و کاه و غیره فاقد زمینی هندسی شکل و حتی گاه فاقد ابعاد معین بودند . در بعضی از موارد یک یا چند جبهه از این گونه میدان ها توسط عوارض و پدیده های طبیعی یا فضاهای ساخته شده از میدان محدود می شد .
۳ ) خصوصیات حجمی فضای باز
الف ) محصور
بیشتر میدان های شهری توسط فضاها ، عناصر و احجامی که در پیرامونشان قرار داشتند ، محصور می شدند . البته حد محصور بودن و تناسبات فضایی انواع آنها با یکدیگر متفاوت بود چنان که میدان های عمومی ، حکومتی و نظامی بسیار وسیع و دارای یک مقیاس اجتماعی و متناسب با تجمع افراد زیاد بودند ، در حالی که میدان های ناحیه ای و محله ای کوچکتر و فضای آنها محصورتر بود ( در بعضی از موارد به علت ابعاد کوچک این میدان ها ، آنها را میدانچه می نامیدند . )
ب ) نیمه محصور
بعضی از میدان های شهری که به تدیج شکل گرفته بودند غالباً در مراحل نخستین شکل گیری خود در یک یا چند جبهه فاقد بدنه یا فضاهای جانبی بودند . همچنین برخی از میدان های نظامی و میدان های ورزشی به خصوص میدان های نظامی و ورزشی تنها در یک یا دو جبهه دارای حجم یا بدنه ساخته شده و در نتیجه نیمه محصور بودند .
ج ) نامحصور
بیشتر میدان های برون شهری از جمله میدان های تجاری فاقد حصار و سطوح جانبی ساخته شده بودند . میدان گل فروش ها در حوالی میدان خراسان تهران که اکنون نیز دایر است ، نمونه خوبی از این گونه میدان هاست . البته این مکان در گذشته خارج از محدوده شهر قرار داشته و محوطه آن تاکنون استعداد کافی برای پذیرش سایر عملکردهای شهری را نداشته است ، هر چند که در اثر تحولاتی که درآن نواحی پدید آمده ، ممکن است در آینده نزدیک فعالیت های دیگری در آنجا جایگزین فعالیت کنونی آن شود .
۴ ) خصوصیات فضاهای ساخته شده پیرامون میدان
الف ) وابسته و متعلق به میدان
پیرامون همه میدان هایی که پس از طراحی ساخته می شدند ، کم و بیش بناها و فضاهایی با کارکردی متناسب با نقش کارکردی میدان و همزمان با آن ساخته می شد و به این ترتیب پیرامون میدان بناهایی قرار می گرفت که از نظر کارکردی و کالبدی وابسته و متعلق به میدان بود . میدان نقش جهان اصفهان ، میدان گنجعلیخان کرمان و میدان توپخانه تهران ( با خصوصیات کالبدی دوره قاجار ) از این نوع میدان ها به شمار می آیند .
ب ) مستقل از میدان
چنان که گفته شد بیشتر میدان های برون شهری حصار یا فضای ساخته شده طراحی شده و معمارانه نداشتند . علاوه بر این ، بعضی از میدان ها و از جمله میدانچه های شهری فاقد فضای ساخته شده ای بودند که وابسته و متعلق به میدان باشد ، بلکه فضای باز این میدان ها توسط بناها و فضاهای متعدد و مستقل پیرامونشان که در زمان های مختلف ساخته شده بودند احاطه شده بود ، میدان کهنه ( سبز میدان ) اصفهان و برخی دیگر از سبزه میدان ها در سایر شهرها و بسیاری از میدانچه های محله ای در بیشتر شهرهای قدیمی از این گونه بوده اند.
۵ ) خصوصیات معماری سطوح جانبی
الف ) طراحی شده
همه میدان هایی که فضاهای ساخته شده پیرامون آنها همزمان با فضای باز و در پیوند با آن طراحی و سپس ساخته می شدند ، دارای سطوح جانبی طراحی شده بودند . زیرا همواره همه سطوحی را که به سمت فضای باز میدان قرار داشتند هماهنگ و متناسب با هم طراحی می کردند . در نتیجه چهار جبهه فضای باز این گونه میدان ها را سطوح طراحی شده و هماهنگ با یکدیگر فراگرفته بود .
سطوح جانبی برخی از میدان های فاقد فضای طراحی شده وابسته به میدان آن را توسط پوسته ای معمارانه به گونه ای می پوشاندند که میدان دارای سطوح جانبی طراحی شده می گردند و به این ترتیب نمای خارجی فضاهای مستقل پیرامون میان را با یکدیگر هماهنگ می کردند . این پوسته و بدنه در مواردی تنها شامل یک دیوار و سطح طراحی شده ، و سایر موارد شامل یک فضای کم عمق طراحی شده مانند یک ردیف رواق و ایوان می شد که پیرامون فضای باز را فرا می گرفت .
بسیاری از میدانچه های محله ای دارای چنین خصوصیتی بودند ، زیرا بیشتر آنها در یک یا چند جبهه توسط فضاهای متعلق به واحدهای مسکونی ، که فاقد نمای خارجی طراحی شده بودند ، محصور می شدند .
ب ) طراحی نشده
سطوح جانبی میدانچه ها که فضای باز آنها بین واحدها و فضاهای کالبدی متعدد و مستقل از یکدیگر محصور شده بود ، متشکل از نماهایی ناهماهنگ و طراحی نشده می گردید ، زیرا بیشتر واحدهای معماری و شهری در بسیاری از شهرهای تاریخی و بافتهای قدیمی ، فاقد نماهای طراحی شده در همه سطوح خارجی بودند .
۶) پوشش
الف ) باز
بیشتر میدان های شهری ، ناحیه ای و محله ای سرباز و بدون پوشش ( سقف ) بودند اما برخی از فعالیت های واقع در این میدان ها که به فضای سرپوشیده نیاز داشتند مانند بعضی از خرده فروشی هایی که کالای خود را در یک فضای موقت اما سرپوشیده عرضه می کردند ، با بر پا کردن چادر یا سایر سازه های سبک ، فضایی سرپوشیده برای خود ایجاد می کردند . علاوه براین در هنگام برگزاری بعضی از مراسم و تشریفات عمومی و رسمی در میدان های بزرگ ، بخشی از فضای میدان را که محل استقرار بزرگان بود ، توسط چادر و سایر سازه ها سرپوشیده می کردند . همچنین بالای معدودی از میدانچه های محله ای موسوم به حسینیه یا تکیه را نیز در هنگام برگزاری مراسم عزاداری و تعزیه در ماه مبارک رمضان و ماه محرم با چادر و مانند آن می پوشاندند .
ب ) سرپوشیده
برخی از میدانچه ها را که در امتداد مسیر بازار یا راه های پرتردد قرار داشتند ، مانند تکیه ( میدانچه ) تجریش ، تکیه پهنه سمنان ، سرپوشیده می ساختند . فضای باز بعضی از این گونه میدانچه ها ، محل استقرار فروشندگان دوره گرد و خرده فروشان می شد و در صورتی که حجره هایی پیرامون آنها وجود داشت ، به فضاهای تجاری تبدیل می گردید .
ج ) دارای فضاهای سرپوشیده
بعضی از میدان ها به خصوص میدانچه های محله ای در پیرامون فضای باز دارای فضاهای سرپوشیده ای بودند که در موقع برگزاری مراسم ، مردم در آن ها مستقر می شدند و به تماشای مراسم می پرداختند . بیشتر این فضاها به صورت ایوان هایی بودند که پیرامون فضای باز میدان ساخته می شدند . در برخی موارد در امتداد محورهای تقارن فضای باز میدان ، ایوان و شاه نشین هایی که می ساختند که محل استقرار بزرگان شهر یا محله بود فضای ساخته شده پیرامون بعضی از این میدان ها دو طبقه بودند . در این حالت ، معمولاً در طبقه دوم رواقهایی می ساختند که در هنگام تجمع ، محل استقرار زنان بود .
علی اکبری
