باغ دولت آباد یکی از باغ های معروف ایرانی است که در زمان محمد تقی خان (دوره زندیه) طراحی و ساخته شده است. این باغ از قناتی به همین نام مشروب می شود و جریان آب در باغ استخوان بندی طراحی آن را تشکیل می دهد. عناصر متشکله مجموعه چنین است:
عمارت سر در جنوبی، شترخان و اصطبل ها، عمارت حرمسرا و عمارت هشتی بادگیر، آشپزخانه، عمارت بهشت آئین، عمارت تالار آئینه سر در اصلی و آب انبار دو دهانه. جالب ترین بنای مجموعه را عمارت هشتی و بادگیر تشکیل می دهد که تلفیق جریان آب و هوا به زیباترین شکل صورت گرفته است. بادگیر باغ دولت آباد با 33 متر بلندی از سطح زمین شاهکار مهندسی و نبوغ معماران یزدی است.
باغ دولتآباد یزد كه یكی از باغ های بزرگ ایران و از آثار دوره زندیه است و دارای مرتفعترین بادگیر شناسایی شده در ایران است. مساحت زمین های باغ در اسناد مختلف تاریخی 2000 جریب (مساحتی از زمین معادل ده هزار متر مربع) ذكر گردیده است. مساحت كل عرصه و اعیان این باغ كه محصور است حدود 40000 متر مربع است. چند هكتار زمین نیز در ضلع غربی باغ به عنوان موقوفات باغ دولتآباد وجود دارند. عناصر تشكیل دهنده باغ دولتآباد عبارت اند از: چند عمارت شامل عمارت تالار آیینه، عمارت سردر، عمارت بهشت آیین، عمارت بادگیر، عمارت حرمخانه یا حرمسرا، عمارت تهرانی، عمارت مستخدمین یا خانهی خدم و حشم و آشپزخانهها و دیوانخانه به شكل مثمن، ساباط (راهرو رو پوشیده بین دو خانه)، آب انبار، درشكه خانه، اصطبل تابستانه و زمستانه و همچنین دارای قنات، حوضها و جداول آب متعدد در فضای باغ است. قنات تاریخی عظیم و مهم دولتآباد با قدمتی بیش از دویست سال از به هم پیوستن پنج رشته قنات تشكیل شده كه از ارتفاعات مهریز سرچشمه میگرفته و پس از مشروب نمودن بخشی از اراضی مهریز و به كار انداختن چند آسیاب آبی و پس از طی بیش از 50 كیلومتــر به یزد میرسیده و آبادیهایی چند در اطراف یزد چون آبشاهی، خــرمشاه و باغ دولتآباد را آبیاری میكرده است.
اما این باغ در حال حاضر توسط چاه نیمه عمیق مجاور باغ آبیاری میشود. در باغ دولت آباد یزد كه بنایی در بالای باغ با یك بادگیر، و بعد از آن یك هشتی و سه اتاق در بالا و طرفین آن، و یك بنا در سمت راست و یك بنا در سمت چپ و یك سردر دارد، معمار با بازی وصف ناپذیری بارها آب را به درون زمین برده و بیرون آورده است. ابتدا آب را در زیر بادگیر در یك حوض یكپارچه مرمر بوده كه میجوشد و در آن بالا میآید. بعد آب وارد حوضی در وسط هشتی میشود.
از وسط هشتی به سه حوض كشیده دراز در سه شاهنشین میرود. در مقابل "ارسی" اتاق ها سه "سینه كبكی" است از سنگ مرمر كه آن را به شكلی میتراشیدند تا موج ایجاد كند و آب را وقتی كه كم است بیشتر نشان دهد. آب از هر سینه كبكی وارد یك حوض كلگی میشود، و از آنجا در جوی هایی در دو طرف میان كرت جاری میشود و به سردر میرسد؛ گاه آب در این مرحله وارد آبگردانی بسیار زیبا میشد كه در باغ دولت آباد یزد به كلی از بین رفته است. بعد از آن آب از زیر سردر عمارت بیرون میرفت و به یك استخر بزرگ 12 ضلعی میرسید و به استخر دیگر در سه طرفشان. آب از این استخرها به خیابان ها و آبادی ها میرفت و سرانجام به مصرف كشت و زرع میرسید. سازنده باغ دولتآباد در وقف نامهاش نوشته است خدا لعنت كند آن كسی را كه قبل از بیرون آمدن آب از این باغ، حتی به اندازه سیراب كردن گنجشكی از آن استفاده كند. محصول اینجا وقف بارگاه مولا در نجف است.
از مصالح شاخصی كه در بناهای این باغ به كار رفته سنگ مرمر است كه تماماً از شهر مراغه آورده شده است. در این امر جای تعجب است زیرا سنگ مرمر یزد خود مرغوب بوده و همیشه شهرت داشته است. عمارتهای باغ عبارت اند از: عمارت بیرونی كه در طرف شرق واقع و دارای حوضخانه و بادگیر بلندی است، عمارت واقع در جهت غربی اندرونی و عمارت سردر كه همان ایوانخانه بوده است. بادگیر باغ دولتآباد كه به شكل منشوری ساخته شده است با ارتفاع 33 متر و 80 سانتیمتر مرتفعترین بادگیری است كه تا به حال در ایران شناخته شده است.
عمارت هشتی و بادگیر از مهمترین بخش های مجموعه به شمار میروند كه در آن، تلفیق جریان هوا و آب به زیباترین شكل صورت گرفته است. كاربندی های بسیار ظریف سقف هشتی اثر استاد حاجی علی اكبر آخوند است كه با سیم گل و دم گیری گچی به طرزی بسیار ماهرانه اجرا شده است. در ارسی مشبك به شیشههای رنگی نیز كه مرمت شده است به زیبایی بنا اضافه نموده است. باغ از ردیف كاری درختان مختلف برخوردار است. عمدهترین آنها را سرو و كاج تشكیل میدهد. درختان مثمر باغ شامل انگور و انار است كه داخل كرت ها كاشته شدهاند. در این باغ بوتههای گل سرخ نیز به فراوانی یافت میگردد كه به صورت ردیفی كاشته شدهاند. باغ دولتآباد به لحاظ هنر باغ آرایی و توزیع آب و همچنین معماری استادانه از مجموعههای دیدنی كشور محسوب میشود.
