مروری بر گیاهان و داروهای توهم زا

["Pejman"]

مقدمه:
از دیرباز بشر برای بهره گیری از فضای مناسب در انجام آیینهای دینی از مواد توهم زا و محرک استفاده کرده است، در این میان موادی با طیف اثر کم خطر تا پرخطر را تجربه نموده است. از حدود 4 هزار سال قبل موبدان زرتشتی با سوزاندن اسفند و گیاه ارمک یا ریش بز، فضایی معطر و در عین حال توهم زا دانسته و ندانسته برای انجام مراسم خود ایجاد میکردند. امروزه میدانیم که اسفند دارای ماده موثره محرکی با نام هارمالین میباشد که ماده ای آرام بخش و درعین حال شادی آور است و یا افدرین ماده نشاط آور حاصل از گیاه ارمک میباشد که مصرف این دو هنوز در میان ما ایرانیان برای انجام مراسم رواج دارد. خوشبختانه در اکثر موارد استفاده از این مواد معطر مشکلی دربرندارد جز در مواردی خاص مانند بانوان باردار که گزارشاتی از احتمال سقط وجود دارد. برعکس مراسم ایرانی که مواد محرک نسبتا کم خطری را شامل میگردد مراسم برخی از اقوام با مصرف موادی با شدت اثربیشتری همراه بوده است. سرخپوستان مکزیک در مراسم مذهبی خود از نوعی کاکتوس توهم زا بنام پیوت استفاده میکرده اند که اینک مشخص شده است که یکی از موثرترین مواد توهم زای جهان رادر خود دارد. نام این ترکیب مسکالین است.

ساختار شيميايي هارمالين ماده موثره در اسفند​

توهم: رفتاری است در تخالف با واقعیت موجود که فرد بر اثر آن دیدن، شنیدن، احساسات و یا تصاویری را تجربه میکند که وجود خارجی ندارند. بیشتر این آثار بواسطه اثر مداخله گر مواد توهم زا بر اعصاب سیستم مرکزی عصبی میباشد که منجر به ترشح ماده میانجی عصبی موسوم به سروتونین میشود. با توجه به پراکندگی این اعصاب در سراسر مغز و نخاع آثار این واقعه بصورت تغییر در رفتار درک و سیستمهای تنظیمی مرکزی مشاهده میشود که در خلق و خو، گرسنگی، دمای بدن، کنترل ماهیچه ای و درک عصبی تاثیر دارد. با توجه به دید دارویی این مقاله، تقسیم بندی زیر برای ترکیبات توهم زا ارائه میگردد.

ساختار ملکولی دوپامین​

در این نگارش انواع ترکیبات محرک و توهمزا از دید داروشناسی و شیمی دارویی بررسی شده است.

الف) ترکیبات شاهدانه ( کانابیس): به محصولات این گیاه بر اساس نوع ساخت نامهای زیر اطلاق میشود: cannabis, marijuana, hashish, hashish oil (active ingredient delta-9-tetrahydrocannabinol [THC])

نمای عمومی گیاه شاهدانه​

نامهای مصطلح خیابانی:
pot, grass, weed, reefer, joint, mull, cone, spliff, dope, skunk, hydro, bhang, ganja, hash, chronic
در ایران:
گاهی از عنوان بنگ برای مخلوطی از سرشاخه نر و ماده گیاه که با کمی شیره گیاه به هم چسبیده اند استفاده میشود.
کلمه دیگر مصطلح چرس charass است که رزین خامی از گیاه ماده میباشد , و بصورت مخلوط شده با به صورت موادی مثل رزین عسل و موم و حتی گاهی مواد سمی تیره سیب زمینی مصرف قرار میشود.
حشيش:به گرد شاخه های گیاه اطلاق میشود که اکثرا مورد مصرف دخانی قرار میگیرد.
در اکثر کشورهای جهان به محصول قابل سواستفاده این گیاه نام ماری جوانا (مترادف حشیش) اطلاق میشود که مهمترین ماده موثره آن ماده تتراهیدروکانابینول است.
علائم پس از مصرف: آسودگی، توهم، تحریک عصبی
علائم مصرف زیاد: برق زدگی چشمها، خونگرفتگی سفیدی چشم، خشکی دهان، افزایش اشتها، بر هم خوردن تعادل، اشکال در حافظه کوتاه مدت.
جوانان معمولا گیج، پرسرو صدا و هذیانگو میشوند در صورت مصرف توام با الکل علائم آزاردهنده تشدید شده و تهوع و استفراغ شدید اتفاق میافتد و تا 6 ساعت ادامه دارد.
در 2004 پرمصرف ترین ماده غیرقانونی در استرالیا بوده است که 33% جمعیت بالای 14 سال این کشور از آن استفاده می کرده اند. و 26 درصد جمعیت 14 تا 19 سال نیز مصرف کننده این دارو بوده اند. افزایش ریسک ابتلا به سرطان شش، دهان، گلو و زبان تا 16درصد نیز درمورد مصرف کنندگان فرمهای دخانی این ترکیبا ت مشاهده است.

ترکیب شیمیایی تتراهیدروکانابینول، ماده موثره موجود در حشیش​

 

["Pejman"]

ب)لایزرژیک اسید دی اتیل آمید (ال. اس.دی)
تاریخچه: آلبرت هافمن در سال 1938 ترکیب ال-اس-دی را در شرکت دارویی ساندوز سنتز کرد در 1943 دست او تصادفا با مقداری از دارو تماس یافت. او برای 3 ساعت در توهم فرو رفت در همان سال او عمدا 250 میکروگرم از دارو را بلعید که تا 24 ساعت با احساس تشویش همراه بود.
در 1947 استول آثار روانی این ماده را تشریح نمود در 1952 چارلز ساواژ برای اولین بار استفاده از این دارو را برای درمان افسردگی گزارش کرد. یکسال بعد سازمان جاسوسی امریکا نیز این ترکیب را برای برخی مقاصد اطلاعاتی بکار برد.

ترکیب شیمیایی ال.اس.دی​

در دهه1960 ارتش امریکا این دارو را به مقدار زیاد برروی داوطلبان آزمایش کرد و در نهایت در 1966 دولت امریکا بواسطه درک عوارض مضر این ترکیب استفاده از آنرا ممنوع کرد.

ج)آمفتامینها محصولات این دسته بر اساس ساختار نامهای متفاوتی دارند:
methamphetamine, amphetamine sulphate, dexamphetamine, ritalin, tenuate
نامهای مصطلح خیابانی:
Street name: speed, uppers, ice, meth, crystal, whizz, snow, go-ee, shabu, point, paste, base, zip, eve, leopard’s blood, oxblood, gogo, MDEA

ساختار شیمیایی آمفتامین​

ریتالین
علائم پس از مصرف: انرژی، توهم، تحریکات احساسی، تحریک عصبی، رفتارهای پر برخورد اجتماعی، عدم کنترل.
علائم مصرف زیاد: گشادی مردمک، بیخوابی، صحبت سریع، عرق، گرگرفتگی، افزایش فشار خون و ضربان، افزایش تنفس، دندان قروچه، تحریک پذیری، دلهره، دهان و لبهای خشک، تهوع و استفراغ، از دست رفتن اشتها و تغییرات ناگهانی خلق و خو

ساختارشيميايي ريتالين​

1-آمفتامین:
در سال 2004 آمفتامین در استرالیا دومین ترکیبات ممنوعه مورد استفاده حدود 10 درصد جمعیت بالای 14 سال بوده است.
2-اکستاسی:
یکی از مشتقات آمفتامینی است که در سال 1912 در آلمان سنتز شد و تصادفا محقق کاشف آن عوارض منحصر بفرد آنرا تجربه کرد نام دیگر آنMDMA (methylenedioxymethamphetamine) میباشد
اسامی مصطلح خیابانی:

Street name: ecstasy, E, Ex, E and C, eccy, MDMA, PMA, Adam, XTC, love drug, eggs
عوازض مصرف: نشئه آثار empathogenic احساس سرشار انرژی، تحریکات احساسی، رفتارهای پر برخورد اجتماعی، عدم کنترل.
نشانه ها: تعریق، گرگرفتگی، افزایش فشار خون و ضربان، افزایش تنفس، دندان قروچه، تحریک پذیری، دلهره، دهان و لبهای خشک، تهوع و استفراغ، بیخوابی و بی اشتهایی
در جمعیت بالای 14 سال استرالیا افزایش مصرف این ترکیبات بیشتر مشاهده شده است. بنظر میرسد در بسیاری از کشورها وضعیت به همین صورت باشد. تعداد بیشتری از پسران نسبت به دختران به مصرف این ترکیبات روی می آورند.

عوارض مسمومیت عبارتند از:
تشویش و هذیان مشکلات رفتاری خواب و اشتها و تحریک پذیری
در دراز مدت باعث بروز مشکلات عاطفی، خستگی، افسردگی، مشکلات خواب، ارتباط اجتماعی ، مرگ به علت افزایش حرارت بدن، از دست دادن آب بدن، مشکلات کبدی و قلبی مشکلات شدید در حافظه و یادگیری مشاهده شده است.

ساختار شيميايي اكستاسي​

در بیماری 21 ساله که تحت بررسی دقیق بروش تصویربرداری بروش گسیل پوزیترون[1] قرار گرفته بود در زمان عدم مصرف و 2 هفته پس از مصرف تصاویر مغزی تغییر بسیاری در جذب ماده رادیودارویی نشان داده بود.در شکل 7 این مورد بصورت مقایسه بین دو نیمکره مخ قبل و پس از استفاده از اکستاسی نمایش داده شده است نیمکره چپ در زمان سلامت نشان داده شده است و نیمکره راست همان فرد پس از مصرف اکستاسی نشان داده شده است کاهش فعالیت مغز در ناحیه پیشانی پس از استفاده از این ماده بسیار بارز و تکان دهنده است.

شکل 6- تصاویر مغزی یک جوان 21 ساله قبل از مصرف اکستاسی (وسط) و 2 هفته پس از مصرف (راست) به کاهش رنگ قرمز که نشانگر فعالیت مغزی است توجه کنید

.

 

["Pejman"]

.
شکل 7- مقایسه دونیمکره یک فرد قبل (چپ) و پس از مصرف اکستاسی (راست)
3-فن ترمین (تنوآت):
به عنوان داروی ضد اشتها وارد بازار شده است و چون ساختار آمفتامینی دارد میتواند مورد سواستفاده نیز قرار گیرد ساختار شیمیایی آن در تصویر آورده شده است.
شکل 8- ساختار شیمیایی فن ترمین
د) قارچ جادویی(Magic Mushrooms):
این ترکیب توسط سرخپوستان جنوب غرب و مرکز امریکا برای قرنها استفاده میشده است در سال1930 گونه های متفاوت آن توسط گوردون واسون شناسایی شد نام علمی قارچ Psilocybe mexicana بود.ماده موثره این قارچ یعنی Psilocybin توسط هافمن در 1958 سنتز شد که با عوارضی مانند تصاویر تخیلی، تغییرات تصویر کلی بدن و توهمات همراه بود براساس آمار دهه 1990 ایالات متحده هنوز بصورت پراکنده در بسیاری از نواحی این کشور استفاده میشود. در ایران آماری در این مورد موجود نیست .

شکل 9- ظاهر قارچ جادویی (راست) و ساختار شیمیایی Psilocybin(چپ)​

​

ه‌) کوکایین: Cocaine
این ماده از دیرباز توسط سرخپوستان آمریکای جنوبی استعمال میشده است عصاره گیاه کوکا با نام علمی Erythroxylum coca در مراسم مذهبی بکارمیرفته است. ماده موثره کوکایین با مهار بازگشت آمینهای نورواکتیو به نرونهای پیش سیناپسی باعث افزایش آثار سرخوشی میشود. این ترکیب شدیدا محرک و مخدر است و بفرم نمک هیدروکلرید بصورت تنفسی استعمال میشود.
فرم غیر نمکی آن بصورت قطعات سنگ مانندی موسوم به Crack میباشد در صورت هرنوع مصرف آن به هر اندازه و به هر فرم شیمیایی فرد دچار صدمات جدی قلبی عروقی و یا مغزی میگردد که منجر به مرگ ناگهانی بعلت ایست قلبی یا تشنج میگردد.



شکل 10- ظاهر گیاه کوکا (راست) و ساختار شیمیایی کوکایین

و‌) کاتکولها:
مواد کاتکولی مهمترین نوروترنسمیترهای موجود در بدن انسان را تشکیل میدهند موادی مانند نورآدرنالین دوپامین و مشابه با آمفتامینها مهمترین این ترکیبات عبارتند از:
1-مسکالین: این ترکیب از نوعی کاکتوس کوجک بدون خار زیرزمینی بنام Lophophora williamsii و معروف به پیوت Peyote cactus. تهیه میشود.
شکل 11- ظاهر کاکتوس پیوت
در صورت مصرف خوراکی با جذب خوب همراه است در دزهای بالا بسختی از غشای مغزی عبور میکند مقداری از آن پس از 10 دقیقه در مغز جذب میشود نیمه عمر آن در بدن 6 ساعت است در دز کم سرخوشی و در دز بالا توهمزا ست.
شکل 12-ساختار شیمیایی مسکالین
عوارض مصرف: گشادی مردمک، افزایش فشار خون و ضربان، افزایش فعالیت EEG، مرگ با تشنج در دزهای بالا، آثار سمی آن با بلاکرهای دوپامین بهبود میابد..
2-افدرین:

نوعی داروی محرک عصبی است که از سرشاخه های گیاه ریش بز یا ارمک استخراج میگردیده است. در هزاره قبل از میلاد ایرانیان باستان در مراسم مذهبی خود از این گیاه بصورت بخور استفاده میکرده اند. در حال حاضر مشتق شبیه این ماده بنام سودوافدرین بعنوان داروی ضد احتقان بکار میرود. موارد جزیی از سواستفاده از این ترکیبات گزارش شده است تا 2 سال قبل بسیاری از فرمولهای دارویی ضد چاقی و کاهنده وزن از این ماده تهیه میشده است که بنا به صلاحدید اداره دارویی امریکا استفاده از آن ممنوع گردیده است.



شکل 13-ظاهر گیاه ریش بز (راست) و ساختار شیمیایی افدرین (چپ)

 

["Pejman"]

و) ترکیبات سمی توهمزای آنتی کولینرژیک: Anticholinergic Hallucinogens

این ترکیبا ت ازخانواده : Solanaceae (تیره سیب زمینی) گرفته شدند اکثر این ترکیبات بشدت سمی بوده و دارای عوارض توهم زا نیز هستند. سواستفاده از این ترکیبات چندان شایع نیست. مهمترین ترکیبات این دسته گیاهی عبارتند از: atropine, hyoscine برخی از این گیاهان آنها عبارتند از:

1-بنگدانه-Hyoscyamus niger که در کشور ما از دیرباز استعمال میشده و لی در حال حاضر استفاده از آن به برخی از روستاها محدود شده است.
شکل 14- ظاهر گیاه بنگدانه یا بذر البنج
2-تاتورهDatura-با نام علمی Datura stramonium در دنیای قدیم بعنوان سم معروفی استفاده میشده است. چینیها از آن در درمان سرماخوردگی استفاده میکردند و با نام. Jimsonweedنیز خوانده میشود

شکل 15- ظاهر گیاه تاتوره
ز) فن سیکلیدین P C P)
این داروی سنتزی در سالهای دهه 50 میلادی بعنوان داروی بیهوشی تزریقی برای عملهای جراحی معرفی گردید. احساس حاصل از این دارو تداعی گر حالت مرگ است بطوریکه فرد احساس میکند از جایی خارج از بدن در حال نظاره پیکر خود است این دارو هرگز به مراحل بالینی راه نیافت و همیشه در دامپزشکی مصرف شد دردهه 60سو استفاده از این دارو شدیدا رواج یافت فرم پودر این دارو در دهه 70 بنامهای متعددی مثل “ozone,” “rocket fuel,” “loveboat,” “hog,” “embalming fluid,”or “superweed” مصرف میگردید.
گاهی این دارو بصورت سیگار به همراه گیاه جعفری، تنباکو ویا حشیش استعمال میشود و معمولا اثر سریعی دارد همچنین فرم تنفسی و یا قرصهای خوراکی نیز گزارش شده است این ترکیب بسرعت از سد خونی مغزی رد شده و عمل گیرنده های N-methyl-D-aspartate معروف به NMDA را مختل میکند این سیستم در درک احساس درد، درک موقعیت، یادگیری و حافظه دخالت دارد. دز مرگبار آن حدود 10 میلی گرم برای فرد 70 کیلوگرمی است.
اسامی دیگر:
Angel-angel dust-boat-dummy dust-love boat- peace-supergrass-zombie
شکل 16- ساختار شیمیایی فن سیکلیدین

 

["Pejman"]

ح)کتامین
معروف به “K,” “Special K,” “cat Valium میباشد در سال 1963برای کنار گذاشتن داروی فن سیکلیدین به بازار آمد و همچنان تا امروز در بیهوشی انسان و حیوان کاربرد دارد. گرچه کتامین بصورت محلول قابل تزریق بفروش میرسد ولی سودجویان با تبخیر محلول پودری بدست می آورند که بصورت استنشاقی و یا بفرم قرص به مصرف میرسد. مکانیزم عمل و مختصات کتامین مانند فن سیکلیدین است ولی اثر کوتاهتر و خفیفتری دارد. احساس لحظه مرگ مهمترین عارضه این داروست که تقریبا برای 30 درصد کسانی که آنرا تجربه کرده اند، وحشتناک و غیرقابل تحمل توصیف شده است. و به آن“bad trip” و یا “K-hole.” میگویند.
کتامین بدون رنگ بو مزه است و از این لحاظ در مسموم کردن مایعات بکارمیرود اسامی دیگر کتامین عبارتند از:
Bump-cat Valium-green-honey oil-jet-K-purple-Special K-special la coke-super acid-super C-vitamin K

شکل 17-ساختار شیمیایی کتامین​

مراجع:
1. کتاب گیاهان دارویی به نوشته دکتر زرگرچی-5 جلد-انتشارات دانشگاه تهران-1369
2. Michael E Richards, MD, MPA, FACEP, Hallucinogens, E-medicine, http://www.emedicine.com. April 17, 2006

1. National Institute of Drug Abuse, HALLUCINOGENS AND DISSOCIATIVE DRUGS ResearchReport, U . S . Department of Health and Human Services National Institutes of Health.
2. Matthias E. Liechtia, Isabelle Kunza, Hugo Kupferschmidtb, Acute medical problems due to Ecstasy use, Case-series of emergency department visits652 SWISS MED WKLY 2005;135:652–657 www.smw.ch