مروری بر زیبایی شناسی بنای کاخ مروارید گنجینه واهمیت آن
دُر ناشناخته در نزدیکی تهران
دُر ناشناخته در نزدیکی تهران
با نگاهی به کاخهای احداث شده در تهران واطراف آن، از ابتدای دوران پهلوی تا زمان وقوع انقلاب اسلامی، سیرتحول معماری دراین رده از بناها به وضوح به چشم می خورد. در ساخت کاخ مرمر در مرکز تهران، کاخهای نیاوران وسعدآباد وکمی دورتر، کاخ استثنایی «مروارید»، برجسته ترین معماران روز آن زمان، از میان ایرانیان وخارجیان مقیم ایران، به خدمت گرفته شده اند. این بناها جزو بناهای شاخص وماندگار شهرند که درحال حاضر ، عمدتاً به مکانهای عمومی با کاربریهای فرهنگی تبدیل شده اند.
دراین میان به نظر می رسد کاخ مروارید، سکونتگاه شمس پهلوی ـ خواهر شاه مخلوع ـ واقع در مهرشهر کرج ازجمله آثار معماری ارزنده ای است که به دلایل متعدد، از نظرها دورمانده وچندان که شایسته آن است محافظت ومعرفی نشده است.این کاخ کمتر از ده سال پیش از انقلاب اسلامی، به سفارش شمس و همسر او «مهرداد پهلبد» که در آن زمان مسؤولیت وزارت فرهنگ وهنر را به عهده داشته است، در محوطه وسیعی با تپه های ملایم، در کنار دریاچه مصنوعی کوچکی ، به سبک وشیوه ای خاص ساخته می شود. این شیوه معماری مدرن که همان شیوه تفکر «فرانک لوید رایت» پرآوازه ترین معمار آمریکایی در نخستین دهه های قرن اخیر است (۱۹۵۹ـ۱۸۷۶)، پس از مرگ او درسال ۱۹۵۹ ، توسط بنیادی به همین نام ادامه می یابد که گردانندگان آن در رأس، همسر روسی رایت و «William wesley peters» داماد آنها بوده اند.
طراح اصلی معماری کاخ، Wesley peters و طراح ومحاسب سازه آن «Thomas Casey» است؛ او به مدت چندسال ، مدیریت فعالیتهای معماری این بنیاد را در ایران به عهده می گیرد و به همراه همسرش ساکن ایران می شود. باید ذکر کرد که یکی از فعالترین شرکتهای مهندس مشاور ایرانی که به واسطه کسب افتخار شاگردی رایت توسط عضو اصلی شرکت، نمایندگی رایت در خاورمیانه را عهده دار بوده وهمچنین در آن زمان طراح ومجری بیشترین وعظیم ترین پروژه های بیمارستان، دانشگاه ، کتابخانه و شهرک مسکونی در تهران و شهرهای دیگر بوده است، همکاری ارزشمندی در امر اجرای کاخ بامهندسان وهنرمندان این بنیاد خارجی داشته است.
مشخصه پیکره بیرونی این بنا، دوپوسته مستدیر بتونی است که با هم تلفیق شده اند ونورگیر وسیعی که کل سقف را پوشش می دهد؛ به علاوه یک بخش حلزونی شکل که در بالای اتاق اختصاصی شمس تعبیه شده است. خلق این احجام، مطابق اندیشه رایت، با ایده همخوانی با طبیعت پیرامون بوده است.سازه بتونی کاخ کاملاً از داخل نمایان است و با سنگ وپارچه ومصالح شفاف، ماهرانه ترکیب وتزیین یافته است. بخشی از دکوراسیون کاخ که تماماً توسط دوهنرمند آمریکایی عضو این بنیاد طراحی شده ، به منظور تسریع وتسهیل در اجرا و انتقال، در کشور ایتالیا ساخته شده است . ساخت این کاخ بیش از دوسال به طول می انجامد.
جالب توجه است که درمیان آثار فرانک لوید رایت، دوبنا با پیکره ای کمی مشابه بنای کاخ مروارید در آمریکا وجود دارد که درآخرین سالهای حیات او طراحی شده اند واجرای آنها پس از مرگش به پایان رسیده اند؛ یکی از این دوبنا کلیسای ارتدوکس یونان در ویسکانسن است (آغاز ۱۹۵۶) و دیگری مرکز اداری عظیمی به نام «Marin county civic center» در کالیفرنیا (آغاز ۱۹۵۷)؛ که گویا این دو اثر برخی از مهندسان وهنرمندان خارجی را دچار این شبهه کرده است که کاخ مروارید در ایران نیز می تواند از جمله آثار فرانک لوید رایت در زمان حیاتش باشد وحتی ندرتاً خارجیانی به منظور بازدید از این بنا به عنوان اثر این معمار شهیر آمریکایی به مملکت ما سفر می کنند.
گفتنی است رایت در زمان حیات از میان کشورهای خاورمیانه، درکشور عراق نیز یک ساختمان پست وتلگراف احداث می کند (۱۹۵۸) که همین امر ، سبب تقویت این شبهه در میان خارجیان شده است. طراحی داخلی بنا، تنوع مصالح وجنسیت عناصر، الگوها و نقوش تزیینی ، روح برخی از اجزای دکوراسیون و تناسبات به کاررفته درآنها، تاحد زیادی یادآور آثار رایت است. رایت براین عقیده بود که معمار وظیفه دارد شخصاً معماری، سازه ودکوراسیون را یکجا و هماهنگ ، طراحی کند؛ چیزی که به وضوح در کاخ مروارید جلب نظر می کند. اما بدیهی است دراین کاخ، به مناسبت اینکه به قصد شاهزاده ای شرقی طراحی شده، در بسیاری از تزیینات داخلی، پسند و ذائقه ایرانی با مهارت لحاظ گردیده ؛ الگوهایی که نشانگر مفهوم «در» و «شمس» هستند به دفعات به چشم می خورند؛ بیشتر نقوش والگوهای به کار رفته در طراحی اثاثیه، لوسترها و چراغهای سقفی ودیواری ، از دایره ناشی شده اند واین هماهنگی تام وتمام، بسیار چشمگیر ونادر است. حتی کفسازی ونورپردازی محوطه اطراف کاخ با همان ایده های مشابه وهماهنگ طراحی شده اند. استفاده های متعدد ومتنوع از «پلکی گلاس» برای نخستین بار، در ضخامتها واشکال متفاوت، به عنوان ماده ای که نور را از خود عبور می دهد، بدون قابلیت شکنندگی والبته با ارزش هنگفت، یکی از ویژگیهای طراحی داخلی دراین کاخ شمرده می شود؛ همچنین به کارگیری شیشه وکریستال در مجاورت نزدیک با بتون زمخت مناظر جالبی پدید آورده است.
برخلاف سایر کاخهای پهلوی، اثری از فرش سنتی ایران وتابلوهای کلاسیک دراین کاخ دیده نمی شود؛ طرحها ورنگهای زنده، روحبخش و پرتلألؤ در کف، دیوارها و مبلمان دائماً به چشم می خورند؛ هیچ جزئی، بدون آنکه آراسته شود به حال خود رها نشده، کمترین دیواری به امید آنکه در آینده، تابلویی زینت بخش آن شود طراحی نشده است.
دفتر کار، اتاقهای تشریفات، نشیمن وناهارخوری خانوادگی وخوابها بطور متوالی ، گرداگرد فضای وسیع مرکزی قرار گرفته اند و ورود به هریک از آنها از طریق یک راهروی شیبدار انجام می پذیرد. بطورکلی در زیر این پوسته، طبقات قابل تعریف نیستند؛ فضاها در ترازهای متعدد که دسترسی به آنها از جهات مختلف با رامپ (راه شیبدار) و پلکان میسر است ، منظور شده اند وطراحی کاملاً آزادانه و بی دغدغه انجام شده است؛ همین ، ویژگی منحصر به فرد این مجموعه مدرن است . در هیچ گوشه ای از بنا ممکن نیست مکانی یافت شود که فضای آن توسط چهاردیوار متقاطع به گونه ای که رایج است معرفی شده باشد.
تنوع فضاسازیها وارتباطات داخلی در طراحی این کاخ بسیار جسورانه ودرعین حال خلاقانه است والبته در صورت امکان گردش آزاد و لمس تمام کنج وکنار از هرسو، تحسین همه بازدیدکنندگان را برمی انگیزد… و در یک کلام، تنوع فرم، فضا، رنگ وماده، چیزی متمایز از همه بناهای معاصر درکشورمان پدید آورده است.
به دور از هرجنجالی ، شناخت ومعرفی هنر ومعماری این دوره تحول در تاریخ کشورمان ، ضروری واجتناب ناپذیر به نظر می رسد. بدون تردید این مجموعه عظیم هنری ، با نام وتاریخچه ای که با خود به همراه دارد، جداً ضرورت امر حفظ واحیا و بهره گیری بهینه را می طلبد.
تخریب سازه بتونی بنای کاخ مروارید از داخل، به دلیل نفوذ آب از ناحیه سقف، گرچه از آغاز احداث کاخ اندک اندک شروع می شود، اما عدم رسیدگی و رفع مشکل ، اکنون پس از قریب سه دهه، پوسیدگی و فرسودگی عمیق و فاجعه آمیزی به بار آورده است که ترمیم آن را صدها برابر دشوار کرده است . در قوانین سازمان میراث فرهنگی کشورمان، اگر مسأله قدمت کم بنا، به تنهایی بتواند سایر عواملی را که درتشخیص ارزشهای آن دخیلند نفی کند، به این ترتیب ممکن است آثار ارزنده فراوان دیگری هم به سهولت از دست بروند. از میان صدها اثر ارزشمند معاصر می توان به «مدرسه عالی دماوند» (دانشگاه پیام نور فعلی ) در تهران و «کاخ مهرآفرین » اقامتگاه ییلاقی شمس در تپه های ورودی چالوس که درحال حاضر به نیروهای انتظامی متعلق است اشاره کرد که هردو توسط گروه مهندسان برجسته آمریکایی وایرانی بنیاد رایت بنا شده اند ومتأسفانه ناشناخته مانده اند؛ درحالی که درمجلات فرهنگی وهنری مهم دنیا به معرفی آنها مبادرت شده است.
شک نیست پس از مرمت و نوسازی ساختمان کاخ و دکوراسیون داخلی آن ، از این مکان بتوان به عنوان یکی از گرانبهاترین گنجینه های هنر ومعماری معاصر دنیا درکشورمان بهره گرفت وعلاوه بر عموم مردم، بطور اخص از کارشناسان وعلاقه مندان معماری ، طراحان داخلی ، دکوراتورها و بویژه متخصصین سازه، استقبال شایسته تری به عمل آورد.
این کاخ، سالهاست به برکت محوطه سبز و وسیع اطراف آن و دریاچه قابل قایقرانی مجاورش، گردشگاه دانش آموزان بیشتر مدارس کشورمان بوده است وسازمان «نیروی مقاومت بسیج» که پس از «بنیاد مستضعفان انقلاب اسلامی» چندسالی است سرپرستی این مجموعه را به عهده دارد، در محدوده وسیعی از محوطه کاخ، اسباب تفریح وسرگرمی دانش آموزان را فراهم کرده است وبدین ترتیب این مجموعه از جایگاه اصلی خود، فرسنگها دور افتاده است. همت گماردن به مرمت چنین آثار بی همتای مدرنی ، به همان میزان پراهمیت وافتخارآمیز است که حفظ بناهای قاجاری فراگیر تهران؛ از این رو که در سرتاسر دنیا از زمانهای دور، اولی ها سخن اول را در سنجش ارزشها می گویند؛ بدیهی است همیشه طرح نو وبدعت نیکو در عرصه هنر، دارای اهمیتی اولی بوده است .
نباید هراسید از اینکه میان غیرایرانی نفوذ کند که ما نیز زمانی به غنای مدرنیسم پی برده ایم . معرفی چنین آثاری در کنار کاخها، سراها و کاروانسراهای تاریخی به جهانگردانی که از تهران و اطراف آن بازدید می کنند، آنان را با موضوعاتی آشنا می کند که دنیا، تهران وایران را به دارا بودن آنها نشناخته است و واقعیتهای تحسین برانگیزی را می نمایاند که در کمتر کتابی درباره ایران به چشم می خورد. بنای کاخ مروارید می تواند حتی در زمره بناهای یادمانی ایران جای گیرد.
منابع:
ـ گفت وگو با اعضای اصلی شرکت مهندسی مشاور «نظام عامری ـ کمونه ـ خسروی».
ـ مطالب منتشره از سوی «F.L.W Foundation» در:
۱ـ فصلنامه «QUARTERLY» جلد «شماره،۲ بهار ،۲۰۰۰ یادنامه فرانک لویدرایت. ۲ ـ لوح فشرده درباره زندگی و آثار فرانک لویدرایت ۳ـ سایت اینترنتی WWW.taliesin- architects.com
