آناستیلوز
آناستیلوز
چکیده :
آناستیلوز روش مرمتی است که در مورد برپایی مجدد آثار سنگی که به روش سنگ چین بدون ملات ساخته شده اند و بیشتر در مورد حفظ ، نگهداری ، تداوم و القای بصری از دوران حیات اصلی یک اثر به کار گرفته می شود و حتی الامکان نباید با " دوباره سازی" همراه باشد و همچنین با بازسازی سبکی مترادف نیست .باید قبول کرد که هر اقدام برای آناستیلوز پتانسیل اشتباه بودن را دارد به همین دلیل کار باید قابل برگشت باشد که اگر بعدها شواهد بهتر یا بیشتری (جدیدتری) روشن شود آناستیلوزیس انجام شده قابل تغییر و اصلاح باشد. حالت*های آناستیلوز در عمل به دو صورت می*باشد. مرمت آناستیلوزیس با وصالی قائم که در این نوع نیاز به چسب*ها و محورهای نگهدارنده لزوم پیدا می*کند. گاهی قطعه یا قطعات پایینی که قرار است وزن قطعات بالایی را تحمل کنند نیاز به استحکام بخشی دارند.
مرمت آناستیلوزیس با وصالی افقی در این نوع قطعات به صورت جانبی به یکدیگر متصل می*شوند. وصالی این قطعات معمولا به چسب*ها و نگهدارنده قوی نیاز دارد. صفه مسجد سلیمان ، کنگاور ، پاسارگاد ، تکاب ، معبد آناهیتا از نمونه آثار ساخته شده به روش سنگچین بدون ملات می باشند که روش مرمتی آناستیلوز در این موارد به کار گرفته شده است
.مرحله اول:
پاره یابی و حمل قطعات می*باشد. برای شروع ابتدا باید به مطالعات تصویری در مورد قطعات پایه (قطعه*ای که قرار است قطعات دیگر به آن اضافه شوند ) پرداخت.
مرحلة دوم :
آسیب شناسی مشخص شود که آسیب های این نوع سنگ در ارتباط با محیط اطراف چند نوعند، فیزیکی، شیمیایی یا مکانیکی . مرحله سوم: طبله زدایی و شستشو می*باشد.
پاکسازی شامل زدودن قطعات از آلوده کننده*هایی است که می*توانند روند تخریب را در سنگ تسریع بخشند. مرحله چهارم استحکام بخشی اولیه قطعات : در این مرحله قطعاتی که نیاز به استحکام بخشی دارند ، استحکام می یابند تا زمانی که به قطعات دیگر وصالی می شوند، ضایعات بعدی را به دنبال نداشته باشند. مرحلة آخر وصالی و استحکام بخشی قطعات به یکدیگر:وصالی یعنی اتصال مجدد قطعات متلاشی شده با رعایت اصول به یکدیگر ، این عمل با استفاده از انواع چسب ها نظیر طبیعی و مصنوعی و محورهای نگهدارنده ( مفتول*ها ) امکان پذیر می گرد
مقدمه:
با توجه به استفاده و کاربرد مرمت آناستیلوز در بناهای تاریخی سنگی اهمیت بررسی این نوع از مرمت و پرداختن به شواهدی از کاربرد آن ضروری می باشد. اکثر بناهای تاریخی مربوط به دوران پیش از اسلام همچنین محوطه ها و بناهای شاخص مانند تخت جمشید، پاسارگاد، معبد آناهیتا و... سنگچین بدون ملاط( با بستهای فلزی ) می باشد. در منشور آتن (1931)، فصل ششم اشاره می شود به این مسئله که:" در خرابه ها حفاظت دقیق و همراه با وسواس ضروری است و باید درصورت امکان اقداماتی جهت اعاده وضعیت قبلی قطعات اصلی که قابل اصلاح است، (آناستیلوز) انجام پذیرد." و در دنباله این موضوع در منشور ونیز (مه 1964)، ماده 15 آمده،" در ویرانه ها هرگونه اقدام به بازسازی ممنوع است فقط عملیات آناستیلوز به معنای سوارکردن مجدد قسمت های جدا شده و موجود در محل مجاز است." که در شروع بررسی مورد توجه است.
دستیابی به راهکارهایی جهت مرمت آناستیلوز در بناهای سنگی ایران با توجه به موارد موجود در قطعنامه ها از اهمیت بسیاری برخوردار است.
"آناستیلوز چیست ؟
یکی از ساده ترین شیوه های مرمت در ظاهر و در عین حال مشکل ترین شیوه مرمت (که به نوع آثار و شیوه ساخت اثر اتخاذ میگردد ) می باشد.
ریشه یابی تحت الفظی آناستیلوزیس :
از سه جزء تشکیل شده است. جزء اصلی stylo یا style ، پیشوند ana ، پسوند sis که همگی ریشه یونانی لاتینی دارند.
. stylo: ستون ، زائده ، عضو ستونی ، سبک ، شیوه ، روش ، قلم ، میله...
"Ana"[2][2] : بالا ، به طرف بالا ، ( دوباره ، از نو ).
sis : اسم حالت و یا حالت به خصوصی.
بر گرداندن فرم و سبک یک اثر سنگی با کمک قطعات فرو ریخته.
در صورتی که styloبه معنای ستون یا زائده ستونی باشد ، نامگذاری این شیوه از بر پایی قطعات یک ستون فروریخته که دوباره بالا گذاشته شده یا از نو در محل اصلی شان گذاشته شده اند حالت گرفته است."[3][3]
"آناستیلوزیس به عنوان یک روش برای ارائه آثار غیر عملکرد دوباره .
خطر آناستیلوزیس این است که امکان دارد نحوه پیشرفت یک فاز فدای فاز دیگر شود، ( ادوار بر اثر ارزش و غنای سبکی و ارزش هنری در الویت قرار گیرند ). همانطور که احیای یک کلیسا می تواند باعث اکتشافات دوره های قبل و پیش آمدن مسائل بحث انگیزی باشد.
هنگامیکه ویرانه ها مربوط به یک دوره خاص باشد ، ساده تر است ولی هرگز بسیار ساده نیست اغلب با اتکا به شواهد چند راه حل می توان ارائه نمود.
مسلما آناستیلوز توام با خطاست چرا که بر پا کردن قطعات پراکنده سنگ ها را نمی توان هرگز دقیقا درست انگاشت.
مثال های زیادی در این مورد میتوان گفت یکی از اولینشان کار "سرآرتورایوانز"[4][4] است که سعی کرد قسمت ها یی از کاخ " کنوسوس"[5][5] را دوباره بر پا کند.
باستانشناسان امروز میگویند که او اشتباه کرده است ولی توریست های بیشماری که به جزیره "کرت"[6][6] میروند از او متشکرند به خاطر اینکه حس فضا را میتوانند درک کنند.
شاید شاخص ترین نمونه آناستیلوز برپایی قسمت هایی از رواق " پارتنون"[7][7] است در سردر" نایک آپتروس"[8][8] دوام مرمر "پنتلیک"[9][9] عامل نجات دهنده بود در حالیکه بیشتر مصالح در اثر انفجار فرسوده و خراب شده اند .مشکل مقامات یونانی این است که چگونه اشتباهات مرمتگران پیشین را جبران کنند. آنها تکنیک ها و مصالح غیر قابل برگشتی را استفاده کرده اند که قدرت تحرک را از مرمتگران امروز می گیرد. باید قبول کرد که هر اقدام برای آناستیلوز پتانسیل اشتباه بودن را دارد به همین دلیل کار باید قابل برگشت باشد که اگر بعدها شواهد بهتر یا بیشتری (جدیدتری) روشن شود آناستیلوزیس انجام شده قابل تغییر و اصلاح باشد.
مساله آناستیلوزیس که در مجمع آتن مطرح شده بود به عنوان یک روش امکان پذیر در بازسازی نوعی از خرابه ها مورد قبول واقع شده بود. در این نوع از خرابه ها که دقت زیادی را در حفظ آنها ایجاب می کند و تمایل به استفاده از قطعات اصلی که ممکن است پاره یابی شده باشند وجود دارد هر زمان که این امر میسر گردد میتوان از مواد جدید نیز سود جست ، در صورتی که در کلیه مراحل ساخت ملحقات جدید قابل تشخیص باشد.
معادل کلمه آناستیلوز در زبان انگلیسی (recomposition) می باشد.
اصطلاح تحت الفظی آناستیلوزیس :
ستونی را از حالت خوابیده به صورت ایستاده درآوردن.
همان گونه که گفته شد ، این اصطلاح درباره بناهای سنگی یونانی و رومی و قرون وسطایی به کار رفته است ولی امروزه بیانی عام دارد و درباره تمام آثار منقول و غیر منقول مرکب از مصالح مختلف به کار می رود. به جای کلمه آناستیلوز می توان از ترکیب دوباره استفاده کرد.آناستیلوز روش مرمتی است که در مورد برپایی مجدد آثار سنگی که به روش سنگ چین بدون ملات ساخته شده اند و بیشتر در مورد حفظ ، نگهداری ، تداوم و القای بصری از دوران حیات اصلی یک اثر به کار گرفته می شود و حتی الامکان نباید با " دوباره سازی"همراه باشد و همچنین با بازسازی سبکی مترادف نیست مگر در مواردی خاص که تمامی قطعات و اجزای یک اثر موجود باشد."
1) اتصال سنگ های بدون ملات
به وسیله بست های دم چلچله ای
در تخت جمشید
"حالت های آناستیلوز در عمل :
آناستیلوزیس با توجه به سابقه و سرچشمه نامگذاری این شیوه مرمتی ( که مفهوم بر پا کردن دوباره عناصر معماری را در امتداد قائم در خود دارد ) معمولا در دو حالت قائم و افقی ( به تلفیقی از هر دو ) صورت می گیرد. در یک نگاه دقیق و کمی تامل در اصطلاح آناستیلوزیس معلوم می شود که نوع قائم بیشتر با تعاریف و شکل کلاسیک آن مطابقت
دارد ، تا نوع افقی ، تجزیه این اصطلاح ( ana-stylo-sis ) بر ما روشن می سازد که این شیوه در هنگام نام گیری درباره یک ستون فرو ریخته اعمال شده و این نام را به خود گرفته است. البته اگر منظور از ستیلو (stylo ) در این اصطلاح، سبک و شیوه باشد باز هم ستون ها می توانند به عنوان شاخص های سبک و شیوه ها مدنظر باشند."
"مرمت آناستیلوزیس با وصالی قائم :
نیاز به چسب ها و محورهای نگهدارنده لزوم پیدا می کند. گاهی قطعه یا قطعات پایینی که قرار است وزن قطعات بالایی را تحمل کنند نیاز به استحکام بخشی دارند ، در مورد قطعات کاملا فرسوده شده بنا به ارزشی که قطعات بعدی دارند ( و میزان فرسایش قطعات پایینی) می توان در اتصال قطعات به یکدیگر از جایگزین کردن قطعات جدید کمک گرفت قطعات الحاقی جدید از اهمیت خاصی در آناستیلوز قائم عناصر معماری برخوردارند. نمونه های این حالت آناستیلوز می توان چهار صفه مقابل آرامگاه اردشیر سوم ، گاوهای نگهبان دروازه نیمه تمام ، سردرها و تاج سردرهای جناح حرمسرا ،جرز شرقی از ایوان جنوبی کاخ تچر ، در تخت جمشید را نام برد.
مرمت آناستیلوز با وصالی افقی :
در این نوع قطعات به صورت جانبی به یکدیگر متصل می شوند. وصالی این قطعات معمولا به چسب ها و محورهای نگهدارنده قوی ( که بنا به وزن و شکل قطعات انتخاب می شوند ) نیاز دارد. سطح تراز و جرثقیل های با حرکت عمودی و افقی از اهم ابزار کارگاه وصالی می*باشند. از نمونه های مرمت آناستیلوز با وصال افقی می توان درگاه شرقی دروازه ملل ، درگاه ضلع جنوب شرقی و غربی از تالار صد ستون ، قلمه ستون*های ایوان شرقی از کاخ آپادانا را نام برد."
6) قرار دادن قطعات سنگی در جای اصلی شان
"برای استحکام و جذب شدن قطعات در چنین عملیاتی باید از ابزار کلاف بندی ( مانند کابل های فولادی و...) کمک گرفت. بهتر است که محورهای نگه دارنده و مواد پرکننده مشخص بوده و دارای استحکام لازم باشند.
قطعات جدید معمولا به سه دلیل در خلال عملیات آناستیلوز اضافه می شوند:
1.جایگزین شدن به جای قطعات مجهول برای اتصال یک قطعه به قطعه دیگر.
2.ادامه خطوط و زیبایی در ظاهر عناصر.
3.کمک به ایجاد هاله ای از حجم اولیه.
قطعات الحاقی در هر حالتی باید از قطعات باستانی قابل تمیز باشند (اختلاف رنگ) ، این اختلاف نباید آنچنان باشد که بیش از سنگ های باستانی جلب توجه نماید. هاشور ، تاریخ و رقم زمان الحاق شاخص هایی هستند که می توانند در تشخیص قطعات الحاقی جدید راهنمای خوبی باشند بهتر است این سنگ ها از نزدیکی معادن باستانی استخراج شوند."[14][14]
صفه مسجد سلیمان ، کنگاور ، پاسارگاد ، تکاب ، معبد آناهیتا از نمونه آثار ساخته شده به روش سنگچین بدون ملات می باشند که روش مرمتی آناستیلوز در این موارد به کار گرفته شده است.
7)جایگیری قطعات در کنار هم
8)استفاده از محورهای نگهدارنده در وصالی
از پاره یابی تا نگهداری:
به علت تنوع قطعات و یکسان بودن مراحل از پاره یابی تا وصالی ابتدا به توضیح این مراحل پرداخته ، زیرا به طور کلی می توان مراحل عملی وصالی و حفاظت از یک اثر تاریخی سنگی را به مراحل زیر تقسیم کرد :
الف ) پاره یابی و حمل قطعات
ب ) آسیب شناسی
ج ) طراحی داربست و ابزار بالا برنده
د ) طبله زدایی و شستشو
ه ) استحکام بخشی اولیه (در صورت لزوم)
و ) وصالی موقت
ز ) وصالی و استحکام بخشی قطعات به یکدیگر
ح ) استحکام بخشی ( تثبیت )
ط ) حفاظت و نگهداری
الف) پاره یابی و حمل قطعات :
برای شروع ابتدا باید به مطالعات تصویری در مورد قطعات پایه (قطعه ای که قرار است قطعات دیگر به آن اضافه شوند ) پرداخت. پیگیری مطالعات بصری می تواند کمک بزرگی به پاره یابی و دوباره چینی قطعات متلاشی و گردآوری در کارگاه وصالی باشد. در مواردی که قطعات بر اساس نوع تزئین در محل استقرار جمع آوری و آرشیو شده اند تجسسس و مراجعه به آنها و نهایتا عمل پاره یابی آسان تر است. رنگ ، بافت ، برآمدگی ها و فرورفتگی ها ، ادامه خطوط در نقوش ، رگه های ناخالصی و جای بست ها می توانند در پاره یابی راهنماهای اصلی باشند.
پاره یابی قطعات سنگی براساس وزن قطعات به دو دسته تقسیم می شوند :
1.قطعات سبک
2.قطعات سنگین
قطعات سبک:
به آن دسته از قطعات سنگی اطلاق می شود که حمل آنها به راحتی توسط فرد یا افراد انجام گیرد. در پاره یابی این دسته از قطعات سنگی می توان قطعاتی را که احتمالا به هم مربوط می شوند را برای وصالی آزمایشی به محل کارگاه حمل کرد.
قطعات سنگین:
به آن دسته از قطعات سنگی گفته می شود که در جابجایی و بلند کردن قطعات نیاز به ابزار مکانیکی ( مانند جک ، جرثقیل و اهرم ) باشد. در مورد قطعات سنگین می توان از بخشی که ممکن است به قطعه دیگر وصل شود و دو قطعه از یکدیگر فاصله دارند ، با گل رس قالب گرفت و برای آزمایش وصالی ، پای قطعه ای دیگر برد و پس از اطمینان از جذب شدن فرو رفتگی یا برآمدگی قالب گیری شده قطعات را به کارگاه وصالی حمل کرد.
حمل قطعات پاره یابی شده :
پس از مطالعه و بررسی وضعیت موجود قطعات شکسته شده عنصر معماری مورد نظر و حدفاصل آن تا کارگاه وصالی یا اثر در دست تعمیر به تناسب وزن و شدت فرسایش قطعات فروافتاده ، توسط تخته ، کابل فولادی و کلیپس و مهارکش قطعات بسته بندی و درصورتی که قطعه مورد نظر وزین باشد حدفاصل محل پیدا شدن قطعه تا کارگاه فرسایش به حدی باشد که احتمال رسیدن آسیب توسط جک
9) طبله زدایی و شستشوی سنگ
10) وصالی واستحکام بخشی قطعات به
یکدیگر
به نقطه مهار شده وجود داشته باشد ، بایستی توسط ریل و یا تخته و صابون قطعات را حمل کرد.
نیروی لازم برای کشیدن قطعه توسط جرثقیل یا جک وارد می شود.
آسیب شناسی :
مشخص شود که آسیب های این نوع سنگ در ارتباط با محیط اطراف از چند نوعند ، فیزیکی ، شیمیایی یا مکانیکی سپس سیاست مرمتی لازم را جهت حفاظت و نگهداری اتخاذ کرد.
11) مرحله وصالی موقت
12)انجام مرحله وصالی موقت
13) پانوراما از کاخ در پاسارگاد،در سمت راست سنگ های ستون ها جهت وصالی شماره گذاری شده اند.
"مکانیزم پوسیدگی سنگ ها در تخت جمشید :
عموما پوسیدگی سنگ ها در تخت جمشید بخاطر حل شدن جز به جز کلسیت در اثر نفوذ آب است ، بدین صورت که آب در سطح و میان سنگ جریان یافته ، کلسیت بلورین آن رسوب کرده و آب آن از سطح روباز تبخیر می شود. تمام سنگ هایی که هخامنشیان به کار برده اند سنگ آهک سخت و فشرده است که حداقل 99% کلسیت در آنها موجود است. عکس های میکروسکوپی که از سطوح تازه شکسته شده تهیه شده است می تواند طبیعت کلسیتی سنگ های تخت جمشید را به خوبی نشان دهد.
اثر مستقیم فرسایش آب :
سنگ های کلسیتی هنگامیکه در معرض هوا قرار گیرند پس از مدت معینی ترک ها و شیارهایی در امتداد طول آنها بوجود می آید ، این نوع از پوسیدگی
14) پانوراما از زندان سلیمان در پاسارگاد.
به وفور در تخت جمشید مشاهده می شود. این سوراخ ها ، ترک ها و مجراها در جهتی قرار می گیرند که آب باران در طول آن جهت پیدا کرده و این کار تحت تاثیر نیروی ثقل زمین انجام می گیرد. وضع و حالت دانه های کانی در سنگ هوازده نسبت به قبلش تغییر کرده به این دلیل که آب در سراسر سنگ به طرف پایین جریان یافته ، بر روی دانه های کلسیت اثر گذاشته و مجراهایی را در میان آنها ایجاد میکند.
15) پانوراما از کاخ اختصاصی در پاسارگاد.
16)تثبیت نهایی وصالی
17)شماره گذاری قطعات سنگی
طبله زدایی و شستشو :
پاکسازی شامل زدودن قطعات از
آلوده کننده هایی است که می توانند روند تخریب را در سنگ تسریع بخشند ، که باید به نکات زیر توجه داشت :
1.ساختار شیمیایی و معدنی آلودگی
2.وضعیت سنگ از لحاظ فرسودگ
3.ساختار و جنس سنگ
روش های تمیز کردن را می توان بر اساس اصول یا تکنیک مورد استفاده تقسیم بندی نمود :
1.روش های آبی :
آب پاشی ، پوش آب پاشی با فشار یا بدون فشار ، پاشیدن ذرات بسیار ریز آب و بخار.
2.روش های مکانیکی :
گرد پاشی تر ، گرد پاشی خشک ، ریز گرد پاشی.
روش های شیمیایی :
محلول های اسیدی و قلیایی.
4.پمادهای جاذب گل رس وخمیر های ژلاتینی
5.روش های حرارتی :
لیزر ضرباتی
استحکام بخشی اولیه قطعات :
در این مرحله قطعاتی که نیاز به استحکام بخشی دارند ، استحکام می یابند تا زمانی که به قطعات دیگر وصالی می شوند ، ضایعات بعدی را به دنبال نداشته باشند.
وصالی و استحکام بخشی قطعات به یکدیگر :
وصالی یعنی اتصال مجدد قطعات متلاشی شده با رعایت اصول به یکدیگر ، این عمل با استفاده از انواع چسب ها نظیر طبیعی و مصنوعی و محورهای نگهدارنده ( مفتول ها ) امکان پذیر می گردد.
در قطعاتی که به صورت افقی توسط محورهای نگهدارنده وصالی می شوند ، حتما نیاز به سوراخ سرتاسری ومفتول دو سر مهره و واشر دار فولادی است ، در بعضی موارد مثلا سردرها که قطعات سنگین ترند از تیرهای آهنی استفاده می شود همچنین از یک ماده پر کننده در اطراف استفاده می شود.
استحکام بخشی (تثبیت ) :
پس از پاک شدن سنگ ها معمولا لازم است که سطح آن ها تقویت شود. تزریق با موم ، تزریق رزین یا صمغ ، تزریق حجمی ( مکشی ) ، تزریق استر سیلکون از انواع روش های مورد استفاده می باشند."
نتیجه*گیری:
برنامه مرمت محدودیت زمانی نمی پذیرد گاهی در عمل مرمت به قطعاتی برمی*خوریم که ماه ها و یا حتی سالها وقت برای مرمت و حفاظت و نگهداری نیاز دارند. و هر گونه برنامه زمانی و محدودیت زمانی می تواند باعث اشتباهات جبران ناپذیر گردد. تمام اعمال ما در مرمت باید عاقبت اندیشانه باشد و فراموش نکنیم که صاحبان و وارثان آثار نیستیم، ما واسطه*ای بین گذشته و آینده هستیم تا آثار را از گذشتگانی که صاحب این آثار نماندند به آیندگانی که صاحب این آثار نخواهند ماند وا گذاریم.
مرمت عملی است که باید با همکاری و همفکری "گروهی" صورت گیرد. در خصوص مرمت آناستیلوز در بسیاری از محوطه*های تاریخی مانند شوش، پاسارگارد، ... بسیاری از سنگ*ها به صورت رها شده باقی مانده*اند که در اثر گذشت زمان و فرسایش تدریجی غیر قابل برگشت خواهند شد. در نتیجه به کمک مرمت آناستیلوز می*توان این قطعات سنگی را به حالت اولیه و یا تجسم حالت اولیه درآورد.
منابع :
1- صمدی، یونس: مجموعه قوانین، مقررات، آیین نامه ها، بخشنامه ها و معاهدات میراث فرهنگی کشور، چاپ اول، بهار 1383.
2- حبیبی، سید محسن و مقصودی، ملیحه: مرمت شهری، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ دوم، 1384.
3- رضازاده، مجتبی( ترجمه و تالیف)، تاریخ مرمت معرفی و صاحبنظران و قوانین مرمتی آثار هنری و مراکز تاریخی شهرها،جزوه درسی، مرکز آموزش عالی میراث فرهنگی و صنایع دستی و گردشگری، تهران 1385.
4- سامی، علی: گزارش مرمت در پاسارگاد. سال 1379 .
5- scirus.com.... state of conservation of specific word heritage properties
6- منبع تصاویر ، دفتر فنی پاسارگاد.
7- بریت تیلیا، ان، بررسی و مرمت در تخت جمشید و .. ، کرامت الله افسر، ایزمئو، رم، 1972 میلادی
8- مرکز اسناد سازمان میراث فرهنگی و گردشگری
9- Fielden , Bernard M-Conservation of Historic Buildings "Anastylosis as a method of presenting ruins" - Bu Her Worths London 1989.
نگارش : مونا امین زاده*
زیر نظر : دکتر بهنام پدرام[1][1]
کلید واژگان :
آناستیلوز ، بناهای سنگچین بدون ملات ، آناستیلوزیس با وصالی قائم ، آناستیلوزیس با وصالی افقی ، نگهداری تا پاره یابی ، طبله زدایی و شستشو، استحکام بخشی اولیه ، وصالی موقت ، تثبیت ، حفاظت و نگهداری ، مکانیزم پوسیدگی سنگ ها .
منبع: نقش ونگار