onia$
دستیار مدیر تالار مدیریت
فرآيند استاندارد ثبت اختراع
سيد کامران باقری*
عملکرد اداره ثبت اختراع ايران در سال‌های اخير و انتقادات فراوانی که از آن می‌شود اين پرسش جدی را در ذهن بسياری از مخترعان، مديران شرکت‌ها و سياست‌گذاران حوزه علم و فناوری ايجاد کرده که فرآيند مناسب ثبت اختراع به راستی بايد چگونه باشد.
آيا استاندارد پذيرفته‌شده‌ای برای اين فرآيند در دنيا وجود دارد؟ در پاسخ بايد گفت که بلی. نظام ثبت اختراع در برخی کشورها پيشينه چندصدساله و در برخی چند ده‌ساله دارد. اين تجربه طولانی و آزمون و خطاهای فراوان در کنار پژوهش‌های علمی، فرآيند ثبت اختراع بيشتر کشورهای پيشرو در حوزه علم و فناوری را به سوی يک فرآيند استاندارد برده است. در ادامه مهم‌ترين بخش‌ها و ويژگی‌های اين فرآيند به بيانی ساده تشريح می‌شود. اگر چه در جزئیات اين فرآيند در کشورهای مختلف تفاوت‌هايي وجود دارد، مواردی که در ادامه می‌آيد در فرآيند ثبت اختراع بيشتر کشورها مشاهده می‌شوند.
• مخترع برای ثبت اختراع خود از وکيل يا کارگزار ثبت اختراع کمک می‌گيرد. وکيل در نخستين گام، جست‌وجو‌ی کاملی را در بانک‌های اطلاعاتی تخصصی ثبت اختراع انجام می‌دهد و اختراعات مشابه قبلی را به دقت مطالعه می‌کند تا مشخص شود که آيا اختراع آنگونه که مخترع می‌پندارد جديد است يا خير. در بيشتر موارد، تمام يا چند مورد از ويژگی‌های اختراع مورد‌نظر پيش از اين توسط ديگران (در همان کشور يا ديگر کشورهای جهان) ثبت شده است. پس از اين جست‌وجو، تصوير بهتری از مرز اختراع برای مخترع و وکيلش به دست می‌آيد و مخترع می‌تواند بهتر در مورد ارزش ثبت اختراع و صرف هزينه و وقت فراوان به اين منظور تصميم‌گيری کند.
• اگر نظر مخترع بر ثبت اختراعش بود، اظهارنامه يا تقاضانامه ثبت اختراع توسط وکيل مخترع با دقت تهيه می‌شود که شامل مشخصات و آدرس مخترع و مالک، پيشينه، شرح اختراع و ادعانامه است. مهم‌ترين بخش اين اظهارنامه، ادعانامه است که مرز دقيق حوزه استحفاظی اختراع را تعيين می‌کند. اين بخش فنی- حقوقی حتما بايد توسط وکلا يا کارگزاران ثبت اختراع تهيه شود که دارای تحصيلات فنی مربوطه در حد کارشناسی ارشد يا دکترا هستند و آموزش‌های حقوق مالکيت فکری را ديده و مدرک وکالت ثبت اختراع (چيزی شبيه مدرک وکالت دادگستری) دارند. اگر در آينده مخترع بخواهد از کسی به دليل نقض اختراعش به دادگاه شکايت ببرد، در دادگاه تنها به حوزه ادعاها (و نه شرح اختراع) در تعيين وقوع يا عدم وقوع نقض استناد می‌شود.
• اظهارنامه به صورت الکترونيک يا حضوری در اداره ثبت اختراع ثبت می‌شود و يک تاريخ تشکيل پرونده و يک شماره تشکيل پرونده به آن اختصاص می‌يابد. اين تاريخ بسيار مهم است؛ زيرا (فارغ از اينکه فرآيند ثبت چه اندازه به درازا بکشد)، در صورت موافقت نهايي با ثبت اختراع، زمان حفاظت از زمان تشکيل پرونده شروع می‌شود.
• اين اظهارنامه از نظر مطابقت با الزامات شکلی بررسی و در صورت رعايت آن الزامات بلافاصله يک کد طبقه‌بندی استاندارد ثبت اختراع می‌گيرد و به مميز آن کد ارسال می‌شود. در ادارات بزرگ برای بررسی هر کد (که تعداد آنها خیلی زياد است) يک يا دو مميز و چند کمک مميز وجود دارند. لذا اظهارنامه در صف رسيدگی آن مميز قرار می‌گيرد. اين مميزان معمولا دارای مدرک دکترا يا کارشناسی ارشد دقيقا در آن حوزه و دارای مدرک مميزی ثبت اختراعات است. در برخی ادارات، حداقل پنج سال سابقه فعاليت صنعتی در آن حوزه فناوری هم از پيش‌نيازهای ورود به حرفه مميزی ثبت اختراع است. اين مميزان همه در استخدام اداره ثبت اختراع هستند. لذا در برخی دفاتر ثبت اختراع هزاران مميز کارآزموده فعالند که هر کدام مميزی يک حوزه بسيار خاص فناوری را بر عهده دارند. البته در ادارات کوچک‌تر می‌توان مميزی چند طبقه مرتبط را به يک مميز سپرد تا امکان برقراری نظام مميزی با تعداد کمتری از مميزان آموزش‌ديده فراهم آيد.
• اظهارنامه پس از 18 ماه دقيقا همانگونه که به اداره ارائه شده با تمام جزئیات بر روی وب‌سايت اداره ثبت اختراع قرار می‌گيرد (فارغ از انجام شدن يا نشدن مميزی و نتيجه آن) و هرکسی می‌تواند از هر کجای دنيا به رايگان به آن دسترسی داشته باشد.
• مميز مربوطه بررسی را شروع می‌کند و يک گزارش دقيق و کامل تهيه می‌کند که به گزارش جست‌وجو معروف است. در اين گزارش معمولا تازگی ادعاها يا ابتکاری بودن آنها با استناد دقيق به اختراعات و مقالات و اطلاعات منتشر شده قبلی زير سوال برده می‌شود. بسته به صف بررسی مميز، اين گزارش می‌تواند قبل يا پس از انتشار اظهارنامه ثبت اختراع (يعنی کمتر يا بیشتر از 18 ماه) روی اينترنت تهيه گردد.
• گزارش جست‌وجو برای وکيل مخترع ارسال می‌شود. مخترع و وکيل وی می‌توانند دلايل خود در مخالفت با ايرادات مميز را در مهلت قانونی اداره ثبت اختراع ارائه کنند، اما اين کار الزامی نيست. بنابراين در اين مرحله مخترع و وکيلش فرصت دفاع قانونی دارند. اما اين دفاع کار بسيار تخصصی است و دانش و تجربه بالايي در حوزه فنی اختراع و حقوق مالکيت فکری (و همچنين پيامدهای بازاری و اقتصادی اختراع) را می‌طلبد. مخترع در اين مرحله نمی‌تواند حتی يک کلمه ماهوی جديد به متن اختراع اضافه کند و تنها در چارچوب همان متن اوليه فضای دفاع دارد. يعنی گاهی اگر چه حق با مخترع است، اما چون در اظهارنامه اولي‌های موضوع مورد نظر را افشا نکرده، دفاعش رد می‌شود.
• اگر گزارش جست‌وجو قبل از هجده ماه تهيه شود، همراه با اظهارنامه منتشر می‌شود.
• در مرحله بعدی همان مميز پس از مطالعه پاسخ وکيل مخترع، رای ديگری صادر می‌کند که «گزارش مميزی» ناميده می‌شود. اگر وکيل مخترع به «گزارش جست‌وجو» واکنشی نشان نداده باشد، «گزارش مميزی» عينا همچون گزارش جست‌وجو خواهد بود. اما اگر توجيهات وکيل مخترع از نظر فنی و حقوقی برای مميز قانع‌کننده باشد در آن صورت مميز برخی از ايرادات خود را حذف می‌کند.
• اگرچه مخترع و وکيلش هنوز با پرداخت هزينه بيشتر فرصت دفاع دارند، اما معمولا تغيير نظر مميز بعد از اين مرحله بسيار سخت و بعيد است. در برخی ادارات (مثل اداره ثبت اختراع اروپا) به مخترع و وکيلش امکان داده می‌شود که در جلسه‌ای با مميز توضيحات خود را ارائه کنند، اما اين کار هزينه زيادی دارد و معمولا تاثير چندانی در تغيير نظر تخصصی مميز ندارد، لذا دفاع حضوری تنها برای موارد استثنا انجام می‌شود.
• مخترع و وکيلش با توجه به ادعاهای مورد اشکال اگر همچنان به ادامه فرآيند علاقه‌مند باشند، بايد ادعاهای مورد اشکال را حذف و مواردی را هم تصحيح کنند (يعنی گستره مورد حفاظت اختراع‌شان را کوچک و کوچک‌تر کنند). ادعاهای تصحيح شده دوباره برای مميز ارسال می‌شود (دقت کنيد که شرح اختراع معمولا تغييری نمی‌کند).
• اگر مميز با متن اصلاح شده ادعاها موافقت کرد، با اعطای حقوق انحصاری مطابق ادعاهای جديد موافقت می‌کند و با پرداخت هزينه‌های مربوطه اختراع مربوطه به ثبت نهايي می‌رسد. در اين مرحله متن جديد (که در بيشتر موارد تنها ادعاهای متفاوتی دارد)، به جای متن اظهارنامه بر روی وب‌سايت اداره ثبت اختراع قرار می‌گيرد.
• اگر مميز با ادعاهای جديد مخالفت کرد، عملا تقاضای ثبت رد می‌شود و همان متن اظهارنامه اوليه همچنان در همان حالت اوليه روی وب‌سايت اداره ثبت اختراع می‌ماند.
• معمولا رقبا و ذي‌نفعان در اين مرحله فرصت اعتراض دارند. مثلا آنها ممکن است سندی ارائه کنند که مميز نديده و به استناد آن می‌توان تازگی ثبت اختراع را زير سوال برد. اين مهلت در اداره ثبت اختراع اروپا نه ماه است. پس از اين تاريخ هر کسی که به ثبت اختراع اعتراضی دارد بايد شکايت به دادگاه ببرد و در فرآيندی بسيار زمانبر و پرهزينه خواهان ابطال اختراع شود.
• البته وکيل مخترع می‌تواند در مهلتی مشخص و با پرداخت هزينه‌های مربوطه، به تصميم مميز اعتراض کند و کار به مرجع بالاتری ارجاع شود. اما از آنجا که دلايل رد اختراع و کل فرآيند به صورت دقيق، شفاف و مستند وجود دارد و مميز از صاحب‌نظرترين افراد در حوزه مورد‌نظر است، معمولا شانس موفقيت وکيل مخترع در اين مرحله خیلی کم است. از سوی ديگر، مخترع بايد هزينه بسيار زيادی به وکيل خودش بابت اين مرحله بپردازد که در اکثر موارد توجيه لازم را ندارد. بايد توجه داشت که مميز مربوطه در طول سال صدها و بلکه هزاران درخواست ثبت اختراع در يک حوزه فنی خاص را با دقت بسيار بسيار زياد تجزيه و تحليل می‌کند و پس از مدتی بر تمام تحولات آن حوزه احاطه کامل و مثال‌زدنی پيدا می‌کند. لذا نظرات وی معمولا صحيح و قابل اتکا است.
• تک‌تک گام‌های اين فرآيند با هزینه‌ها و محدوديت‌های زمانی همراه است که هر‌گونه کوتاهی در توجه به آنها باعث ابطال درخواست ثبت می‌شود. يعنی اگر پاسخی در زمان مناسب داده نشود يا هزينه‌ای به موقع پرداخت نشود، ابتدا فرصتی محدود برای جبران با هزينه بيشتر وجود دارد و پس از آن درخواست ثبت اختراع باطل می‌شود و هيچ راهی برای احيای دوباره آن وجود ندارد.
• پس از ثبت نهايي اختراع، مخترع يا وکيلش بايد هر سال در موعد مشخصی هزينه تمديد سالانه آن را بپردازد تا حق انحصاری دريافتی به قوت خود باقی بماند و اين امر تا 20 سال پس از تاريخ تشکيل پرونده ادامه می‌يابد. هر زمان که مخترع تشخيص دهد اين اختراع ارزش پرداخت هزينه تمديد (که تصاعدی محاسبه می‌شود) را ندارد، تنها کافی است هزينه تمديد را در موعد مقرر نپردازد تا حقوق انحصاری‌اش ابطال شود. از آن پس هر کسی می‌تواند در کشور مورد نظر بدون نياز به کسب مجوز از مخترع نسبت به ساخت و فروش اختراع مورد نظر اقدام کند.
*مشاور مديريت نوآوری و مالکيت فکری
سيد کامران باقری*
عملکرد اداره ثبت اختراع ايران در سال‌های اخير و انتقادات فراوانی که از آن می‌شود اين پرسش جدی را در ذهن بسياری از مخترعان، مديران شرکت‌ها و سياست‌گذاران حوزه علم و فناوری ايجاد کرده که فرآيند مناسب ثبت اختراع به راستی بايد چگونه باشد.
|
• مخترع برای ثبت اختراع خود از وکيل يا کارگزار ثبت اختراع کمک می‌گيرد. وکيل در نخستين گام، جست‌وجو‌ی کاملی را در بانک‌های اطلاعاتی تخصصی ثبت اختراع انجام می‌دهد و اختراعات مشابه قبلی را به دقت مطالعه می‌کند تا مشخص شود که آيا اختراع آنگونه که مخترع می‌پندارد جديد است يا خير. در بيشتر موارد، تمام يا چند مورد از ويژگی‌های اختراع مورد‌نظر پيش از اين توسط ديگران (در همان کشور يا ديگر کشورهای جهان) ثبت شده است. پس از اين جست‌وجو، تصوير بهتری از مرز اختراع برای مخترع و وکيلش به دست می‌آيد و مخترع می‌تواند بهتر در مورد ارزش ثبت اختراع و صرف هزينه و وقت فراوان به اين منظور تصميم‌گيری کند.
• اگر نظر مخترع بر ثبت اختراعش بود، اظهارنامه يا تقاضانامه ثبت اختراع توسط وکيل مخترع با دقت تهيه می‌شود که شامل مشخصات و آدرس مخترع و مالک، پيشينه، شرح اختراع و ادعانامه است. مهم‌ترين بخش اين اظهارنامه، ادعانامه است که مرز دقيق حوزه استحفاظی اختراع را تعيين می‌کند. اين بخش فنی- حقوقی حتما بايد توسط وکلا يا کارگزاران ثبت اختراع تهيه شود که دارای تحصيلات فنی مربوطه در حد کارشناسی ارشد يا دکترا هستند و آموزش‌های حقوق مالکيت فکری را ديده و مدرک وکالت ثبت اختراع (چيزی شبيه مدرک وکالت دادگستری) دارند. اگر در آينده مخترع بخواهد از کسی به دليل نقض اختراعش به دادگاه شکايت ببرد، در دادگاه تنها به حوزه ادعاها (و نه شرح اختراع) در تعيين وقوع يا عدم وقوع نقض استناد می‌شود.
• اظهارنامه به صورت الکترونيک يا حضوری در اداره ثبت اختراع ثبت می‌شود و يک تاريخ تشکيل پرونده و يک شماره تشکيل پرونده به آن اختصاص می‌يابد. اين تاريخ بسيار مهم است؛ زيرا (فارغ از اينکه فرآيند ثبت چه اندازه به درازا بکشد)، در صورت موافقت نهايي با ثبت اختراع، زمان حفاظت از زمان تشکيل پرونده شروع می‌شود.
• اين اظهارنامه از نظر مطابقت با الزامات شکلی بررسی و در صورت رعايت آن الزامات بلافاصله يک کد طبقه‌بندی استاندارد ثبت اختراع می‌گيرد و به مميز آن کد ارسال می‌شود. در ادارات بزرگ برای بررسی هر کد (که تعداد آنها خیلی زياد است) يک يا دو مميز و چند کمک مميز وجود دارند. لذا اظهارنامه در صف رسيدگی آن مميز قرار می‌گيرد. اين مميزان معمولا دارای مدرک دکترا يا کارشناسی ارشد دقيقا در آن حوزه و دارای مدرک مميزی ثبت اختراعات است. در برخی ادارات، حداقل پنج سال سابقه فعاليت صنعتی در آن حوزه فناوری هم از پيش‌نيازهای ورود به حرفه مميزی ثبت اختراع است. اين مميزان همه در استخدام اداره ثبت اختراع هستند. لذا در برخی دفاتر ثبت اختراع هزاران مميز کارآزموده فعالند که هر کدام مميزی يک حوزه بسيار خاص فناوری را بر عهده دارند. البته در ادارات کوچک‌تر می‌توان مميزی چند طبقه مرتبط را به يک مميز سپرد تا امکان برقراری نظام مميزی با تعداد کمتری از مميزان آموزش‌ديده فراهم آيد.
• اظهارنامه پس از 18 ماه دقيقا همانگونه که به اداره ارائه شده با تمام جزئیات بر روی وب‌سايت اداره ثبت اختراع قرار می‌گيرد (فارغ از انجام شدن يا نشدن مميزی و نتيجه آن) و هرکسی می‌تواند از هر کجای دنيا به رايگان به آن دسترسی داشته باشد.
• مميز مربوطه بررسی را شروع می‌کند و يک گزارش دقيق و کامل تهيه می‌کند که به گزارش جست‌وجو معروف است. در اين گزارش معمولا تازگی ادعاها يا ابتکاری بودن آنها با استناد دقيق به اختراعات و مقالات و اطلاعات منتشر شده قبلی زير سوال برده می‌شود. بسته به صف بررسی مميز، اين گزارش می‌تواند قبل يا پس از انتشار اظهارنامه ثبت اختراع (يعنی کمتر يا بیشتر از 18 ماه) روی اينترنت تهيه گردد.
• گزارش جست‌وجو برای وکيل مخترع ارسال می‌شود. مخترع و وکيل وی می‌توانند دلايل خود در مخالفت با ايرادات مميز را در مهلت قانونی اداره ثبت اختراع ارائه کنند، اما اين کار الزامی نيست. بنابراين در اين مرحله مخترع و وکيلش فرصت دفاع قانونی دارند. اما اين دفاع کار بسيار تخصصی است و دانش و تجربه بالايي در حوزه فنی اختراع و حقوق مالکيت فکری (و همچنين پيامدهای بازاری و اقتصادی اختراع) را می‌طلبد. مخترع در اين مرحله نمی‌تواند حتی يک کلمه ماهوی جديد به متن اختراع اضافه کند و تنها در چارچوب همان متن اوليه فضای دفاع دارد. يعنی گاهی اگر چه حق با مخترع است، اما چون در اظهارنامه اولي‌های موضوع مورد نظر را افشا نکرده، دفاعش رد می‌شود.
• اگر گزارش جست‌وجو قبل از هجده ماه تهيه شود، همراه با اظهارنامه منتشر می‌شود.
• در مرحله بعدی همان مميز پس از مطالعه پاسخ وکيل مخترع، رای ديگری صادر می‌کند که «گزارش مميزی» ناميده می‌شود. اگر وکيل مخترع به «گزارش جست‌وجو» واکنشی نشان نداده باشد، «گزارش مميزی» عينا همچون گزارش جست‌وجو خواهد بود. اما اگر توجيهات وکيل مخترع از نظر فنی و حقوقی برای مميز قانع‌کننده باشد در آن صورت مميز برخی از ايرادات خود را حذف می‌کند.
• اگرچه مخترع و وکيلش هنوز با پرداخت هزينه بيشتر فرصت دفاع دارند، اما معمولا تغيير نظر مميز بعد از اين مرحله بسيار سخت و بعيد است. در برخی ادارات (مثل اداره ثبت اختراع اروپا) به مخترع و وکيلش امکان داده می‌شود که در جلسه‌ای با مميز توضيحات خود را ارائه کنند، اما اين کار هزينه زيادی دارد و معمولا تاثير چندانی در تغيير نظر تخصصی مميز ندارد، لذا دفاع حضوری تنها برای موارد استثنا انجام می‌شود.
• مخترع و وکيلش با توجه به ادعاهای مورد اشکال اگر همچنان به ادامه فرآيند علاقه‌مند باشند، بايد ادعاهای مورد اشکال را حذف و مواردی را هم تصحيح کنند (يعنی گستره مورد حفاظت اختراع‌شان را کوچک و کوچک‌تر کنند). ادعاهای تصحيح شده دوباره برای مميز ارسال می‌شود (دقت کنيد که شرح اختراع معمولا تغييری نمی‌کند).
• اگر مميز با متن اصلاح شده ادعاها موافقت کرد، با اعطای حقوق انحصاری مطابق ادعاهای جديد موافقت می‌کند و با پرداخت هزينه‌های مربوطه اختراع مربوطه به ثبت نهايي می‌رسد. در اين مرحله متن جديد (که در بيشتر موارد تنها ادعاهای متفاوتی دارد)، به جای متن اظهارنامه بر روی وب‌سايت اداره ثبت اختراع قرار می‌گيرد.
• اگر مميز با ادعاهای جديد مخالفت کرد، عملا تقاضای ثبت رد می‌شود و همان متن اظهارنامه اوليه همچنان در همان حالت اوليه روی وب‌سايت اداره ثبت اختراع می‌ماند.
• معمولا رقبا و ذي‌نفعان در اين مرحله فرصت اعتراض دارند. مثلا آنها ممکن است سندی ارائه کنند که مميز نديده و به استناد آن می‌توان تازگی ثبت اختراع را زير سوال برد. اين مهلت در اداره ثبت اختراع اروپا نه ماه است. پس از اين تاريخ هر کسی که به ثبت اختراع اعتراضی دارد بايد شکايت به دادگاه ببرد و در فرآيندی بسيار زمانبر و پرهزينه خواهان ابطال اختراع شود.
• البته وکيل مخترع می‌تواند در مهلتی مشخص و با پرداخت هزينه‌های مربوطه، به تصميم مميز اعتراض کند و کار به مرجع بالاتری ارجاع شود. اما از آنجا که دلايل رد اختراع و کل فرآيند به صورت دقيق، شفاف و مستند وجود دارد و مميز از صاحب‌نظرترين افراد در حوزه مورد‌نظر است، معمولا شانس موفقيت وکيل مخترع در اين مرحله خیلی کم است. از سوی ديگر، مخترع بايد هزينه بسيار زيادی به وکيل خودش بابت اين مرحله بپردازد که در اکثر موارد توجيه لازم را ندارد. بايد توجه داشت که مميز مربوطه در طول سال صدها و بلکه هزاران درخواست ثبت اختراع در يک حوزه فنی خاص را با دقت بسيار بسيار زياد تجزيه و تحليل می‌کند و پس از مدتی بر تمام تحولات آن حوزه احاطه کامل و مثال‌زدنی پيدا می‌کند. لذا نظرات وی معمولا صحيح و قابل اتکا است.
• تک‌تک گام‌های اين فرآيند با هزینه‌ها و محدوديت‌های زمانی همراه است که هر‌گونه کوتاهی در توجه به آنها باعث ابطال درخواست ثبت می‌شود. يعنی اگر پاسخی در زمان مناسب داده نشود يا هزينه‌ای به موقع پرداخت نشود، ابتدا فرصتی محدود برای جبران با هزينه بيشتر وجود دارد و پس از آن درخواست ثبت اختراع باطل می‌شود و هيچ راهی برای احيای دوباره آن وجود ندارد.
• پس از ثبت نهايي اختراع، مخترع يا وکيلش بايد هر سال در موعد مشخصی هزينه تمديد سالانه آن را بپردازد تا حق انحصاری دريافتی به قوت خود باقی بماند و اين امر تا 20 سال پس از تاريخ تشکيل پرونده ادامه می‌يابد. هر زمان که مخترع تشخيص دهد اين اختراع ارزش پرداخت هزينه تمديد (که تصاعدی محاسبه می‌شود) را ندارد، تنها کافی است هزينه تمديد را در موعد مقرر نپردازد تا حقوق انحصاری‌اش ابطال شود. از آن پس هر کسی می‌تواند در کشور مورد نظر بدون نياز به کسب مجوز از مخترع نسبت به ساخت و فروش اختراع مورد نظر اقدام کند.
*مشاور مديريت نوآوری و مالکيت فکری
