بافت قدیمی یزد
استان یزد از سرزمینهای قدیمی و تاریخی و دارای میراث درخشانی از فرهنگ و تمدن کهن و ادوار مختلف تاریخی با قدمت ۳۰۰۰ ساله است. از مظاهر فرهنگ مادی و معنوی که مردم این خطه از خود به جای گذاشتهاند، نشانههایی از مهر و آناهیتا، زندان اسکندر، برج و بارو و کهن دژهای بزرگ و عظیم، پناهگاههای متعدد موبدان و سران ساسانی است.
شهرستان یزد اولین شهر خشت خام و دومین شهر تاریخی جهان است. دارای ۷۰۰ هکتار بافت تاریخی است و بنای آن را گاه به اسکندر مقدونی و گاه به یزدگرد نسبت میدهند. اما در افسانهها بناکننده این شهر را «ضحاک» میدانند. چنانچه به نقل از معینالدین نطنزی آوردهاند که خطه یزد را ضحاک ساخت و آن را زندان ضحاک خواند. به هــر حال نمیتوان منکر تاریخ بیش از دوهزار و پانصد ساله این شهر شد، چرا کهآتش آتشگاه یزد در حدود ۲۵۰۰ سال است که به خاموشی نرفته است.
پژوهشگران بافت یزد را یکی از چهار کانون عمده مدنیت در زمان ماد در حوزه شرق ایران دانستهاند. در آن هنگام، این شهر در مسیر شاهراه باستانی ری ـ کرمان و پارس ـ خراسان قرار داشت و آن را از سرزمینهای دوردست ماد میدانستند.
● خصوصیات معماری
از ویژگیهای بافت یزد حفاظت تمامی معابر، حیاطها و ساختمانها در برابر عوامل جوی و به خصوص باد است. همچنین از باد و آفتاب با روشهایی چون بادگیر و هور نورها به بهترین شکل ممکن استفاده میشود.
بافت در این فضاها، به هم فشرده و متصل است و کوچهها باریک و نسبتاً طولانی و در مسیر یک خط شکستهاند، کوچهها گاه مسقف و یا دارای ساباط هستند. تمامی فضاهای شهری در این بافتها محفوظاند تا بتوانند انسان را از گزند باد و آفتاب برهانند. کوچههای کم عرض با دیوارهای بلند در کنار کوچهها ایجاد سایه میکنند و عابرین را از گزند آفتاب در امان نگه میدارند. همچنین به دلیل پیچ در پیچ بودن این کوچهها، باد در آنها شکسته میشود و عابران از گزند بادهای موسمی آزار کمتری میبینند.
در شهر یزد تمامی بناها به جز حمام دارای حیاط مرکزیاند، حیاط در وسط ساختمان به همراه حوض و باغچه است و این دو عامل باعث افزایش رطوبت نسبی در آن ناحیه و در نتیجه خنک شدن محیط میشود. همچنین به منظور خنک شدن اتاقها دربهای تمامی اتاقها نیز به سمت حیاط باز میشود. وجود حیاط مرکزی یک راه مقابله با طوفان شن و سرمای زمستان نیز هست.
از دیگر خصوصیات بناهای بومی یزد، استفاده از مصالح با ظرفیت حرارتی بالا و به کارگیری دیوارههای ضخیم است. سطوح خارجی بناها نیز اغلب با سفیدکاری پوشانده میشوند تا اثر تابش آفتاب بر آنها کاهش یابد. بخشی از ساختمان در داخل زمین قرار میگیرد تا تبادل حرارت بین داخل و خارج بنا کاهش یابد و نوسان درجه حرارت کمتر شود، لذا کف خانه کمی از حیاط پایینتر است و سقفها کمی بلندتر شدهاند.
کلیات بافت شهری یزد را در این موارد میتوان خلاصه کرد:
۱) بافت شهری بسیار متراکم و فشرده است.
۲) فضاهای شهری کاملاً محصور است.
۳) کوچهها باریک، نامنظم و اغلب پوشیدهاند.
۴) ساختمانها متصل و بدون فاصلهاند.
۵) نحوه استقرار مجموعههای زیستی براساس جهت نورآفتاب و باد هستند.
موقعیت بخش قدیمی در کل شهر برتر از نقاط دیگر شهر است، چرا که زیرساختهای شهری از قبیل شبکه لولهکشی آب، برقرسانی، تلفن و غیره در این بخش کاملاً تامین شده و زندگی در بخش قدیمی شهر از این جهات مناسبتر، کم هزینهتر و راحتتر از بخشهای جدید شهر است.
از دیگر ویژگیهای مثبت بافت قدیمی یزد میتوان، به س******ت چند نسل پیدرپی هر خانواده در یک محله اشاره کرد که این عامل منجر به آشنایی اهالی با یکدیگر و وجود حس همکاری و همیاری در محلات و ایجاد امنیت در هر محله میشود. در ضمن نزدیکی مناطق قدیمی شهر به دستگاه های انتظامی و شهربانی و بازار و خیابانهای اصلی و مرکزی شهر از دیگر امتیازات آن محسوب میشود.
از عمده مشکلات و عوامل نامناسب در بافت های قدیمی شهر یزد میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
- کمبود مسیر مناسب سوارهرو در اکثر مناطق و مشکلات ناشی از آن مانند دشواری ارائه خدمات شهری اضطراری مانند آتشنشانی، اورژانس، حملونقل عمومی و حمل بار و...
- کمبود تسهیلات و تجهیزات شهری و خدماتی مانند زمین ورزش عمومی، پارک و فضای سبز، درمانـــگاه و واحدهای تجاری.
- وجود بخشهای مخروبه که اغلب به شکل محل انباشت نخاله ساختمانی و زباله درآمدهاند و همچنین خطر ریزش دیوارههای گلی فرسوده آنها نیز وجود دارد.
- مشکلات س******تی در این مناطق که به دلیل قدمت زیاد و فرسودگی ساختمان و نبود استحکام آنها در برابر عوامل مخرب طبیعی، جنگها، بالا بودن هزینه تعمیر و نگهداری این بناها و همچنین مشکلات موجود در نوسازی و بهسازی این بناها که اغلب به دلیل ضوابط و مقررات گاه دست و پاگیر و نابجای سازمانهای مسئول به وجود میآیند.
عناصر معماری خانههای یزد شامل اندرونی و بیرونی است. از قسمت کوچه که به خانه میرسی «دربند» یا محل استراحت مسافر و یا انتظار مراجعهکننده قرار دارد. بعد از گشایش در به «هشتی» میرسیم که اندرونی و بیرونی را از هم جدا میکند و هر یک با راهرویی به حیاط مرکزی اندرونی یا بیرونی میرسد. «بیرونی» شامل تالارهایی با اتاقهای متعدد و اتاق ویژه پنج دری است، امّا «اندرونی» شامل تالار با اتاقهای متعدد و اتاق پنجدری و طبنی (طنابی) است که به آشپزخانه و پستو راه دارد. حیاط در این خانهها همگی در قسمت آفتابگیر ساختمان است و درب جلو ساختمان به طرف جنوب قرار دارد. درب قسمت بیرونی مستقیماً به هشتی باز میشود، اما برای رسیدن به قسمت اندرونی ما باید از دالان باریک و پرپیچ و خمی عبور کرد که این عامل مانع از آن میشود که اهالی خانه از هشتی دید مستقیم داشته باشند.
موضوع ارتباط با طبیعت و برخورد و هماهنگی با آن، کوچ داخلی در خانه را به همراه داشته است. براین اساس فضاهای خانه به بخش تابستاننشین و زمستاننشین نیز تقسیم شده است. قسمت تابستان نشین و فضاهایی مثل زیرزمین، تالار، خوضخانه، پایاب و طبنی را شامل میشود. قسمت زمستاننشین فضاهایی مثل طهرانی، سهدری، پنجدری، بالاخانه و کرسی خانه را شامل میشود. بخش تابستاننشین خانه در جبهه شرقی و فضاهای زمستانی در جبهه مقابل و غربی ساخته شدهاند. معمولاً در جبهه شرقی به دلیل تابش نور غرب، طاقها و ایوانهای کوچک ردیفبندی میشوند.
عنصر مهم درخانههای سنتی یزد بادگیر است. عملکرد بادگیر به این صورت است که باد مطلوب را میگیرد و آن را به داخل اتاقهای اصلی بنا، آب انبار و یا سرداب هدایت میکند و به این ترتیب باد مطلوب وارد بخشهای مختلف بنا شده و باعث تهویه و خنکی آن میشود.
بادگیرها معمولاً یک طرفه، چهار طرفه و یا هشتطرفهاند، اما در شهر یزد تمامی بادگیرها مرتفع و چهار طرفه یا هشت طرفه هستند، زیرا شهر یزد، بین دو رشته کوه قرار گرفته و بادهای کویری کمتر جریان دارند و میتوان بادگیرهای مرتفع چند طرفه ساخت. بادگیرهای چهار و هشت طرفه دارای ارتفاع بیشتری هستند.
بعضی از بادگیرها فقط از طریق جابجایی هوا (convection) داخل بنا را خنک میکنند و بعضی دیگر هم از طریق جابجایی هوا و هم از طریق تبخیر (Evaporation) این عمل را انجام میدهند، به این صورت که جریان هوا پس از ورود به داخل ساختمان از روی یک حوض سنگی کوچک و فواره رد وسپس به دیگر قسمتهای ساختمان هدایت میشود. در مناطق گرم و خشک مرکزی ایران، به دلیل خشکی هوا، آب سریعتر تبخیر میشود وعلاوه بر ایجاد برودت در محیط، افزایش رطوبت نسبی هوا را نیز درپی دارد. درنتیجه گرما و خشکی بیش از حد هوا را کاهش میدهد و محیطی مطبوع برای ساکنان ساختمان ایجاد میکند.
از خصوصیات دیگر بادگیرها، میتوان از اثر «دودکشی» آن نام برد. در مواقعی که باد جریان نداشته باشد، هوای گرم داخل بنا به بالا میرود و از طریق بادگیر به خارج بنا هدایت و بدین ترتیب کماکان یک جریان هوا در داخل ساختمان برقرار میشود هرچند که شدت آن کمتر ازمواقعی است که باد در محیط خارج جریان دارد.از آنجا که معماری عصاره خصوصیات هرجامعه است بنابراین به گونهای اجتناب ناپذیر از فرهنگ خود الهام میگیرد و در عین حال باید مسیرهای تحول و تکامل خود را با تکیه بر علم و معرفت روز و با بهرهگیری از کانونهای اطلاعرسانی و ابزارهای رایانهای با هوشمندی و سرعت طی کند. بدیهی است که مطالعه و توجه به این معماری اصیل و دیرینه به منزله تکرار و تقلید آن نیست.
استان یزد از سرزمینهای قدیمی و تاریخی و دارای میراث درخشانی از فرهنگ و تمدن کهن و ادوار مختلف تاریخی با قدمت ۳۰۰۰ ساله است. از مظاهر فرهنگ مادی و معنوی که مردم این خطه از خود به جای گذاشتهاند، نشانههایی از مهر و آناهیتا، زندان اسکندر، برج و بارو و کهن دژهای بزرگ و عظیم، پناهگاههای متعدد موبدان و سران ساسانی است.
شهرستان یزد اولین شهر خشت خام و دومین شهر تاریخی جهان است. دارای ۷۰۰ هکتار بافت تاریخی است و بنای آن را گاه به اسکندر مقدونی و گاه به یزدگرد نسبت میدهند. اما در افسانهها بناکننده این شهر را «ضحاک» میدانند. چنانچه به نقل از معینالدین نطنزی آوردهاند که خطه یزد را ضحاک ساخت و آن را زندان ضحاک خواند. به هــر حال نمیتوان منکر تاریخ بیش از دوهزار و پانصد ساله این شهر شد، چرا کهآتش آتشگاه یزد در حدود ۲۵۰۰ سال است که به خاموشی نرفته است.
پژوهشگران بافت یزد را یکی از چهار کانون عمده مدنیت در زمان ماد در حوزه شرق ایران دانستهاند. در آن هنگام، این شهر در مسیر شاهراه باستانی ری ـ کرمان و پارس ـ خراسان قرار داشت و آن را از سرزمینهای دوردست ماد میدانستند.
● خصوصیات معماری
بافت در این فضاها، به هم فشرده و متصل است و کوچهها باریک و نسبتاً طولانی و در مسیر یک خط شکستهاند، کوچهها گاه مسقف و یا دارای ساباط هستند. تمامی فضاهای شهری در این بافتها محفوظاند تا بتوانند انسان را از گزند باد و آفتاب برهانند. کوچههای کم عرض با دیوارهای بلند در کنار کوچهها ایجاد سایه میکنند و عابرین را از گزند آفتاب در امان نگه میدارند. همچنین به دلیل پیچ در پیچ بودن این کوچهها، باد در آنها شکسته میشود و عابران از گزند بادهای موسمی آزار کمتری میبینند.
در شهر یزد تمامی بناها به جز حمام دارای حیاط مرکزیاند، حیاط در وسط ساختمان به همراه حوض و باغچه است و این دو عامل باعث افزایش رطوبت نسبی در آن ناحیه و در نتیجه خنک شدن محیط میشود. همچنین به منظور خنک شدن اتاقها دربهای تمامی اتاقها نیز به سمت حیاط باز میشود. وجود حیاط مرکزی یک راه مقابله با طوفان شن و سرمای زمستان نیز هست.
از دیگر خصوصیات بناهای بومی یزد، استفاده از مصالح با ظرفیت حرارتی بالا و به کارگیری دیوارههای ضخیم است. سطوح خارجی بناها نیز اغلب با سفیدکاری پوشانده میشوند تا اثر تابش آفتاب بر آنها کاهش یابد. بخشی از ساختمان در داخل زمین قرار میگیرد تا تبادل حرارت بین داخل و خارج بنا کاهش یابد و نوسان درجه حرارت کمتر شود، لذا کف خانه کمی از حیاط پایینتر است و سقفها کمی بلندتر شدهاند.
کلیات بافت شهری یزد را در این موارد میتوان خلاصه کرد:
۱) بافت شهری بسیار متراکم و فشرده است.
۲) فضاهای شهری کاملاً محصور است.
۳) کوچهها باریک، نامنظم و اغلب پوشیدهاند.
۴) ساختمانها متصل و بدون فاصلهاند.
۵) نحوه استقرار مجموعههای زیستی براساس جهت نورآفتاب و باد هستند.
************************
● محاسن بافت تاریخی یزد
از دیگر ویژگیهای مثبت بافت قدیمی یزد میتوان، به س******ت چند نسل پیدرپی هر خانواده در یک محله اشاره کرد که این عامل منجر به آشنایی اهالی با یکدیگر و وجود حس همکاری و همیاری در محلات و ایجاد امنیت در هر محله میشود. در ضمن نزدیکی مناطق قدیمی شهر به دستگاه های انتظامی و شهربانی و بازار و خیابانهای اصلی و مرکزی شهر از دیگر امتیازات آن محسوب میشود.
**************************
● معایب بافت تاریخی یزد
- کمبود مسیر مناسب سوارهرو در اکثر مناطق و مشکلات ناشی از آن مانند دشواری ارائه خدمات شهری اضطراری مانند آتشنشانی، اورژانس، حملونقل عمومی و حمل بار و...
- کمبود تسهیلات و تجهیزات شهری و خدماتی مانند زمین ورزش عمومی، پارک و فضای سبز، درمانـــگاه و واحدهای تجاری.
- وجود بخشهای مخروبه که اغلب به شکل محل انباشت نخاله ساختمانی و زباله درآمدهاند و همچنین خطر ریزش دیوارههای گلی فرسوده آنها نیز وجود دارد.
- مشکلات س******تی در این مناطق که به دلیل قدمت زیاد و فرسودگی ساختمان و نبود استحکام آنها در برابر عوامل مخرب طبیعی، جنگها، بالا بودن هزینه تعمیر و نگهداری این بناها و همچنین مشکلات موجود در نوسازی و بهسازی این بناها که اغلب به دلیل ضوابط و مقررات گاه دست و پاگیر و نابجای سازمانهای مسئول به وجود میآیند.
***************************
● عناصر و اجزا در خانههای سنتی یزد و ارتباط آنها با هم
موضوع ارتباط با طبیعت و برخورد و هماهنگی با آن، کوچ داخلی در خانه را به همراه داشته است. براین اساس فضاهای خانه به بخش تابستاننشین و زمستاننشین نیز تقسیم شده است. قسمت تابستان نشین و فضاهایی مثل زیرزمین، تالار، خوضخانه، پایاب و طبنی را شامل میشود. قسمت زمستاننشین فضاهایی مثل طهرانی، سهدری، پنجدری، بالاخانه و کرسی خانه را شامل میشود. بخش تابستاننشین خانه در جبهه شرقی و فضاهای زمستانی در جبهه مقابل و غربی ساخته شدهاند. معمولاً در جبهه شرقی به دلیل تابش نور غرب، طاقها و ایوانهای کوچک ردیفبندی میشوند.
عنصر مهم درخانههای سنتی یزد بادگیر است. عملکرد بادگیر به این صورت است که باد مطلوب را میگیرد و آن را به داخل اتاقهای اصلی بنا، آب انبار و یا سرداب هدایت میکند و به این ترتیب باد مطلوب وارد بخشهای مختلف بنا شده و باعث تهویه و خنکی آن میشود.
بادگیرها معمولاً یک طرفه، چهار طرفه و یا هشتطرفهاند، اما در شهر یزد تمامی بادگیرها مرتفع و چهار طرفه یا هشت طرفه هستند، زیرا شهر یزد، بین دو رشته کوه قرار گرفته و بادهای کویری کمتر جریان دارند و میتوان بادگیرهای مرتفع چند طرفه ساخت. بادگیرهای چهار و هشت طرفه دارای ارتفاع بیشتری هستند.
بعضی از بادگیرها فقط از طریق جابجایی هوا (convection) داخل بنا را خنک میکنند و بعضی دیگر هم از طریق جابجایی هوا و هم از طریق تبخیر (Evaporation) این عمل را انجام میدهند، به این صورت که جریان هوا پس از ورود به داخل ساختمان از روی یک حوض سنگی کوچک و فواره رد وسپس به دیگر قسمتهای ساختمان هدایت میشود. در مناطق گرم و خشک مرکزی ایران، به دلیل خشکی هوا، آب سریعتر تبخیر میشود وعلاوه بر ایجاد برودت در محیط، افزایش رطوبت نسبی هوا را نیز درپی دارد. درنتیجه گرما و خشکی بیش از حد هوا را کاهش میدهد و محیطی مطبوع برای ساکنان ساختمان ایجاد میکند.
از خصوصیات دیگر بادگیرها، میتوان از اثر «دودکشی» آن نام برد. در مواقعی که باد جریان نداشته باشد، هوای گرم داخل بنا به بالا میرود و از طریق بادگیر به خارج بنا هدایت و بدین ترتیب کماکان یک جریان هوا در داخل ساختمان برقرار میشود هرچند که شدت آن کمتر ازمواقعی است که باد در محیط خارج جریان دارد.از آنجا که معماری عصاره خصوصیات هرجامعه است بنابراین به گونهای اجتناب ناپذیر از فرهنگ خود الهام میگیرد و در عین حال باید مسیرهای تحول و تکامل خود را با تکیه بر علم و معرفت روز و با بهرهگیری از کانونهای اطلاعرسانی و ابزارهای رایانهای با هوشمندی و سرعت طی کند. بدیهی است که مطالعه و توجه به این معماری اصیل و دیرینه به منزله تکرار و تقلید آن نیست.
****************************
