روشهاي بهره برداري از گياهان داررویی و اسانسدار
فرآيندهاي پس از برداشت
وقتي از اندامهاي مورد نظر يك گياه دارويي بيشترين مقدار ممكن مواد موثره استخراج گردد در واقع محصول دلخواه به دست آمده است.از اين رو زماني بايد اقدام به جمع آوري گياهان نمود كه اندامهاي مورد نظر محتوي حداكثر مقدار ماده موثره باشد. ماده موثره موجود در پيكر رويشي، در مرحله ي طرحي، مناسبترين كيفيت را دارد. گلهاي حاوي مواد دارويي،زماني كه كاملاً باز مي شوند از بيشترين مقدار ماده موثره برخوردارند. ميوه ها وبذورگياهان وقتي كه كاملاً رسيده باشند مقادير فراواني ماده موثره دارند. پوست گياهان در اوايل بهار قبل از رويش گياهان، بيشترين ميزان ماده دارويي را شامل است. مواد موثره موجود دراندامهاي زير زميني گياهان (ريشه ،ريزم،و...) دراواخر دوره رويشي (پاييز ))به حد اكثر ميزان خود مي رسند. (5 امید بیگی p:212 وزمستان)
اندامهاي گياهي مورد نظر(برگها، ساقه هاي جوان،گلها،ريشه هاو...)پس از جمع آوري ،مقادير فراواني رطوبت در خود دارند. وجود رطوبت براي رشد قارچها وساير عوامل بيماري زا مناسب است.بدين ترتيب نگهداري آنها براي مدت بسيار كوتاه غير مقدور بوده و اين اندام ها رابايد طوري خشك نمود كه بعداًبتوان به خوبي از آنها استفاده كرد. خشك كردن اندامها به طور صحيح ومناسب به جهت انبار نمودن آنها براي مدت طولاني يكي از فرايندهاي بسيار مهم پس از برداشت تلقي مي شوند پس ازخشک کردن استخراج اسانس Extractionofessentiel ail از در برنامه های مربوط به استفاده از گیاهان دارویی جایگاه عمده ای دارد.
خشك كردن
خشك كردن عبارت است از: كاهش مقدار رطوبت در اندامهاي جمع آوري شده، به طوريكه بتوان بدون هيچ خطري آنها را براي مدتي نگهداري نمود. به طور كلي در خشك كردن گياهان دارويي سه عامل مهم واساسي همواره بايد مد نظر باشد. نخست ؛عدم تغيير در ميزان ماده موثره موجود در گياهان، دوم؛عدم تغيير در صفات خارجي نظير رنگ وبو وطعم و...؛و سوم،عدم تاثير نامطلوب اقتصادي بر محصول. گياهان دارويي بايد پس از خشك شدن حدود 10تا 14% رطوبت باقي داشته باشند. رطوبت كمتر از حد ذكر شده(خشك شدن شديد گياه )، نه تنها باعث كاهش اثر دارويي مواد موثره گياه مي شود. بلكه داشتن چنين داروهايي از نظر اقتصادي نيز مقرون به صرفه نخواهد بود. مقدار بيش از حد رطوبت نيز احتمال كپك زدن گياهان وعوارض طبيعي ديگري در آنها افزايش مي دهد.
به هنگام خشك كردن اندام گياهيان دارويي ،مواد زير را همواره بايد مدنظر داشت:
1-درجه حرارت مطلوب براي خشك كردن اندامهايي كه حاوي اسانس مي باشند،40تا50 درجه سانتي گراد مي باشد. استفاده از درجه حرارت هاي بيشتر، باعث كاهش محصول اسانس به نحو چشمگيري مي گردد.
2-آلكالوئيدها در مقابل درجه حرارت حساسيت كمتري نشان مي دهند. درجه حرارت مناسب براي اين دسته 60تا 70 درجه سانتي گراد است.
3-درجه حرارت مناسب براي خشك كردن اندامهاي حاوي گليكوزيد، حدود 50 تا60 درجه سانتي گراد ذكر شده است. 4- درجه حرات مناسب براي خشك كردن اندامهاي حاوي گليكوزيد حداكثر 80 درجه سانتي گراد گزارش شده است. استفاده از درجه حرارت بيشتر از اينها باعث تجزيه ويتامينها مي شود. درجه حرارت بيش از 80 درجه سانتي گراد باعث تجزيه كلروفيل وتغيير رنگ طبيعي آنها به رنگ قهوه اي مي شود.
اسخراج اسانس (Aetheroleum)
قسمت اعظم مواد معطره موجود درگياهان، از (اسانسها) تشكيل مي شوند. اسانسها عمدتاً ازترکیبات تريپ نوئيدي يا از تركيباتي كه منشا تريپني دارند، تشكيل شده اند.اما برخي از اسانسها نيز وجود دارند(نظير اسانس پيازوسير يا اسانس خردل) كه از تركيبات گوگرددار حاصل شده اند در بعضي ديگر هم از موادي نظيرفنلها، آلدئيدهاي معطر و كومارينها به وجود آمده اند.
اسانسها بسته به ماهيت عمومي خود معمولاً بو وطعم خاصي دارند و در دماهاي معمولي، درجه حرارتهاي كمتر از 100 درجه درجه سانتي گراد تبخير مي شوند. شدت تبخير به فشار بخار و درجه حرارت محيط بستگي دارد.
اسانسها معمولا، در آب حل نمي شوند یا به سختی حل می شوند ولی در تركيبات آنها مواد شيميايي نظير بنزول وگزيلول به خوبي حل مي شوند. وزن مخصوص اسانسها معمولاً، كمتر از آب است و شدت انتشار اسانس در فضا به كيفيت اسانس، فشار هوا ودماي محيط بستگي دارد. مثلا ًاگر درجه حرارت محيط بالا باشد، ذرات اسانس با شدت بيشتري در محيط پراكنده مي شوند. در اين حالت مي توان بوي تند آن را احساس كرد. چون اسانسها از تركيبات متفاوتي برخوردارند، استخراج آنها از گياهان به يك صورت انجام نمي گيرد. وبراي استخراج هر يك بايد از روش مناسب خاص خود استفاده نمود. به طور كلي سه روش براي استخراج اسانس وجود دارد:
1-اسخراج اسانس از راه تقطير با آب يا بخار
((تقطير)) یا Distillationعبارت است از تبديل بخارات آب به قطرات آب كه اين تغيير وتحول تحت تاثير جريان هواي سرد صورت مي پذيرد.تقطير يكي از قديمي ترين روش هاي تبديل بخار آب مايع است.
فرآيندهاي پس از برداشت
وقتي از اندامهاي مورد نظر يك گياه دارويي بيشترين مقدار ممكن مواد موثره استخراج گردد در واقع محصول دلخواه به دست آمده است.از اين رو زماني بايد اقدام به جمع آوري گياهان نمود كه اندامهاي مورد نظر محتوي حداكثر مقدار ماده موثره باشد. ماده موثره موجود در پيكر رويشي، در مرحله ي طرحي، مناسبترين كيفيت را دارد. گلهاي حاوي مواد دارويي،زماني كه كاملاً باز مي شوند از بيشترين مقدار ماده موثره برخوردارند. ميوه ها وبذورگياهان وقتي كه كاملاً رسيده باشند مقادير فراواني ماده موثره دارند. پوست گياهان در اوايل بهار قبل از رويش گياهان، بيشترين ميزان ماده دارويي را شامل است. مواد موثره موجود دراندامهاي زير زميني گياهان (ريشه ،ريزم،و...) دراواخر دوره رويشي (پاييز ))به حد اكثر ميزان خود مي رسند. (5 امید بیگی p:212 وزمستان)
اندامهاي گياهي مورد نظر(برگها، ساقه هاي جوان،گلها،ريشه هاو...)پس از جمع آوري ،مقادير فراواني رطوبت در خود دارند. وجود رطوبت براي رشد قارچها وساير عوامل بيماري زا مناسب است.بدين ترتيب نگهداري آنها براي مدت بسيار كوتاه غير مقدور بوده و اين اندام ها رابايد طوري خشك نمود كه بعداًبتوان به خوبي از آنها استفاده كرد. خشك كردن اندامها به طور صحيح ومناسب به جهت انبار نمودن آنها براي مدت طولاني يكي از فرايندهاي بسيار مهم پس از برداشت تلقي مي شوند پس ازخشک کردن استخراج اسانس Extractionofessentiel ail از در برنامه های مربوط به استفاده از گیاهان دارویی جایگاه عمده ای دارد.
خشك كردن
خشك كردن عبارت است از: كاهش مقدار رطوبت در اندامهاي جمع آوري شده، به طوريكه بتوان بدون هيچ خطري آنها را براي مدتي نگهداري نمود. به طور كلي در خشك كردن گياهان دارويي سه عامل مهم واساسي همواره بايد مد نظر باشد. نخست ؛عدم تغيير در ميزان ماده موثره موجود در گياهان، دوم؛عدم تغيير در صفات خارجي نظير رنگ وبو وطعم و...؛و سوم،عدم تاثير نامطلوب اقتصادي بر محصول. گياهان دارويي بايد پس از خشك شدن حدود 10تا 14% رطوبت باقي داشته باشند. رطوبت كمتر از حد ذكر شده(خشك شدن شديد گياه )، نه تنها باعث كاهش اثر دارويي مواد موثره گياه مي شود. بلكه داشتن چنين داروهايي از نظر اقتصادي نيز مقرون به صرفه نخواهد بود. مقدار بيش از حد رطوبت نيز احتمال كپك زدن گياهان وعوارض طبيعي ديگري در آنها افزايش مي دهد.
به هنگام خشك كردن اندام گياهيان دارويي ،مواد زير را همواره بايد مدنظر داشت:
1-درجه حرارت مطلوب براي خشك كردن اندامهايي كه حاوي اسانس مي باشند،40تا50 درجه سانتي گراد مي باشد. استفاده از درجه حرارت هاي بيشتر، باعث كاهش محصول اسانس به نحو چشمگيري مي گردد.
2-آلكالوئيدها در مقابل درجه حرارت حساسيت كمتري نشان مي دهند. درجه حرارت مناسب براي اين دسته 60تا 70 درجه سانتي گراد است.
3-درجه حرارت مناسب براي خشك كردن اندامهاي حاوي گليكوزيد، حدود 50 تا60 درجه سانتي گراد ذكر شده است. 4- درجه حرات مناسب براي خشك كردن اندامهاي حاوي گليكوزيد حداكثر 80 درجه سانتي گراد گزارش شده است. استفاده از درجه حرارت بيشتر از اينها باعث تجزيه ويتامينها مي شود. درجه حرارت بيش از 80 درجه سانتي گراد باعث تجزيه كلروفيل وتغيير رنگ طبيعي آنها به رنگ قهوه اي مي شود.
اسخراج اسانس (Aetheroleum)
قسمت اعظم مواد معطره موجود درگياهان، از (اسانسها) تشكيل مي شوند. اسانسها عمدتاً ازترکیبات تريپ نوئيدي يا از تركيباتي كه منشا تريپني دارند، تشكيل شده اند.اما برخي از اسانسها نيز وجود دارند(نظير اسانس پيازوسير يا اسانس خردل) كه از تركيبات گوگرددار حاصل شده اند در بعضي ديگر هم از موادي نظيرفنلها، آلدئيدهاي معطر و كومارينها به وجود آمده اند.
اسانسها بسته به ماهيت عمومي خود معمولاً بو وطعم خاصي دارند و در دماهاي معمولي، درجه حرارتهاي كمتر از 100 درجه درجه سانتي گراد تبخير مي شوند. شدت تبخير به فشار بخار و درجه حرارت محيط بستگي دارد.
اسانسها معمولا، در آب حل نمي شوند یا به سختی حل می شوند ولی در تركيبات آنها مواد شيميايي نظير بنزول وگزيلول به خوبي حل مي شوند. وزن مخصوص اسانسها معمولاً، كمتر از آب است و شدت انتشار اسانس در فضا به كيفيت اسانس، فشار هوا ودماي محيط بستگي دارد. مثلا ًاگر درجه حرارت محيط بالا باشد، ذرات اسانس با شدت بيشتري در محيط پراكنده مي شوند. در اين حالت مي توان بوي تند آن را احساس كرد. چون اسانسها از تركيبات متفاوتي برخوردارند، استخراج آنها از گياهان به يك صورت انجام نمي گيرد. وبراي استخراج هر يك بايد از روش مناسب خاص خود استفاده نمود. به طور كلي سه روش براي استخراج اسانس وجود دارد:
1-اسخراج اسانس از راه تقطير با آب يا بخار
((تقطير)) یا Distillationعبارت است از تبديل بخارات آب به قطرات آب كه اين تغيير وتحول تحت تاثير جريان هواي سرد صورت مي پذيرد.تقطير يكي از قديمي ترين روش هاي تبديل بخار آب مايع است.