bmh
عضو جدید
چغازنبيل؛ يادگار عيلاميها محوطه تاريخی چغازنبيل در استان خوزستان واقع در جنوب غربي ايران، در 35 كيلومتری جنوب شرقی شهر باستانی شوش قرار گرفته است. ساخت اين شهر كه حدود 1250 سال پيش از ميلاد مسيح در دوران عيلامي ها آغاز شد، بعد از حمله آشوریها ناتمام ماند. هزاران خشت وآجر استفاده نشدهای که در اين محوطه باقی مانده، گواهي بر اين موضوع است. چغازنبيل به سال 1979 در فهرست آثار جهاني يونسكو ثبت شد. file:///I:/ايران/شوش/CHN%20%20NEWS_files/tchoghazanbil.jpg
محوطه تاريخی چغازنبيل در استان خوزستان واقع در جنوب غربي ايران، در 35 كيلومتری جنوب شرقی شهر باستانی شوش قرار گرفته است. ساخت اين شهر كه حدود 1250 سال پيش از ميلاد مسيح در دوران عيلامي ها آغاز شد، بعد از حمله آشوریها ناتمام ماند. هزاران خشت وآجر استفاده نشدهای که در اين محوطه باقی مانده، گواهي بر اين موضوع است. چغازنبيل به سال 1979 در فهرست آثار جهاني يونسكو ثبت شد.
تاريخچه چغازنبيل
چغازنبيل در اوايل قرن 13 قبل از ميلاد توسط پادشاه ايلامی «اونتاش نپيريشا» در نزديكی رود دز ساخته شده و «دوراونتاش» ناميده شد. معناي دوراونتاش «قلعه اونتاش» است. البته در برخي متون ميخی از اين شهر با عنوان «ال اونتاش» به معنی شهر اونتاش نام برده شده است. در مركز شهر معبد عظيمی به صورت مطبق بنا شده كه امروزه دو طبقه از آن هنوز پابرجاست. اين معبد «ذيقورات» نام دارد که به دو تن از خدايان بزرگ عيلاميان يعنی «اينشوشيناك» و «نپيريشا» اهدا شده. معبد چغازنبيل بزرگترين اثر معماری بر جاي مانده از تمدن ايلامی است كه تا كنون شناخته شده است.
دورتا دور ذيقورات را ديواري احاطه ميكرده كه در مجاورت آن در جبهه شمال غربي معابدي براي خدايان «كريريشا»، «ايشنيكرب» و «هومبان» بنا شده است. همچنين معابد ديگري در جبهه شمال شرقي قرار داشتهاند. مجموعه اين معابد توسط حصار ديگري احاطه ميشده است. در خارج از اين حصار بقاياي اندکي از خانههاي شهر در سطح زمين ديده ميشوند. دورتادور شهر سومين ديوار قرار داشته كه كل شهر را محصور ميكرده. طول اين حصار خارجي حدود چهار كيلومتر است. در زاويه شرقي شهر و در نزديكي حصار خارجي، كاخهاي شاهي قرار داشتهاند. در زير يكي از اين كاخها پنج مقبره زيرزميني كشف شده است كه احتمالا به خانواده شاهي تعلق داشتهاند. در طرف مقابل شهر و بر روي ضلع شمال غربي حصار خارجي مخزني براي آب موجود است.
«ذيقورات» با تشديد بر روی حروف «ق» و «ر» كلمهيی اكدی است. در ايران اين كلمه عموماً "زيگورات" نوشته میشود. واژه زيگورات از فعل « زيگورو» به معنای "بلند و برافراشته ساختن" مشتق شده است. واژه چغازنبيل نيز متشکل از دو جز «چغا» به معنای تپه و زنبيل به معنای سبد است. گويا قبل از حفاری معبد، ويرانههای تپه مانند آن يک زنبيل واژگونه را تداعی میکرده است و به همين علت شهر كهن «دور اونتاش» را به اين نام خوانده اند.
دلايل ثبت
معيار 3: مجموعه چغازنبيل گواهي استثنايي بر تمدن كهن و از دست رفته عيلامي ها است.
معيار 4: چغازنبيل نمونهاي برجسته از پرستشگاه عيلامي ها است كه با معماري ويژه آن دوران بنا شده است.
بناهاي مهم چغازنبيل
حصار اول: اين حصار در بر گيرنده ذيقورات و معابد و بنای نيايشگاه است كه در آن 6 دروازه وجود دارد و از طريق همين دروازهها زائران به محوطه معبد وارد میشدند. اين حصار دارای ناودانهايی است كه وظيفه دفع آب را بر عهده داشتهاند. مصالح به كار رفته در حصار اول خشت و گلكوبيده هستند. به اين حصار «تمنوس» مي گفته اند.
حصار دوم: حصاري است كه حصار اول و بخشي از بناهاي تاريخي چغازنبيل را در بر گرفته است.
جصار سوم: حصار سوم چغازنبيل نشانگر محدوده شهر بوده است و حصارهای اول و دوم و مجموعه بناهای چغازنبيل را در بر میگيرد. مصالح به كار گرفته شده در ساخت اين حصار، عموما خشتی هستند.
در روی اين ديوار ناودانهايی به فاصلههای تقريبی 47 تا 50 متر قرار گرفتهاند. اين ناودانها به گونهای ساخته شدهاند كه آب را به بيرون حصار و به فاصله دوری هدايت كنند تا مانع نفوذ آب به زير ديوار و اطراف ناودان شوند.
بناهاي داخل حصار اول:
1 _ معبد ذيقورات يا زيگورات: در مركز شهر چغازنبيل معبد عظيمی به صورت مطبق بنا شده است. اين معبد «ذيقورات» نام دارد که به دو تن از خدايان بزرگ عيلاميان يعنی «اينشوشيناك» و «نپيريشا» اهدا شده. معبد چغازنبيل بزرگترين اثر معماری بر جاي مانده از تمدن ايلامی است كه تا كنون شناخته شده است. معبد زيگورات شامل چهار جبهه است.
الف _ جبهه شمال شرقي: اين جبهه از محوطه دروني حصار اول بيشترين ميزان تخريب را دارد. عمود بر دروازه جبهه، مسيری كفسازی شده تا دروازه شمال شرقی وجود دارد. پلكان سنگي دروازه شمال شرقی ورودی سرسرای خارجی اين دروازه را تشكيل میدهد. در ورودی سرسرا در حدود 50/1 متر پهنا دارد. در جلوی اين در ورودی دو لولا و كلون سنگی يافت شدهاند. از مهمترين يافتههای اين جبهه پيدا كردن قطعات متعددی از يك حيوان به صورت برجستگیهای مدور و از جنس سفال لعابدار بود كه پس از جمع آوری و مرمت مشخص شد كه مجسمه يك گاونر نسبتا بزرگ است. اين حيوان حكم يك نگهبان دروازه را برای زيگورات چغازنبيل داشته است.
ب _ جبهه جنوب شرقي: اين جبهه به وسيله يك راه كف سازي شده به دروازه شاهي متصل شده است كه در انتهاي آن و در برابر دروازه جنوب شرقي دو رديف سكو به موازات هم ديده مي شود. اين سكوها مخصوص قراردادن هداياي پيش كشي بوده است.
ج _ جبهه شمال غربي: اين جبهه از زيگورات روبروی مجموعه معابد شمالغرب قرار دارد، كه شامل سه معبد بسيار مهم (گال، ايشنی كرب و كريريشا) میباشند. در سمت غربی اين جبهه مسيری كفسازی شده وجود دارد كه تا دروازه غربی و از آنجا به معابد چهارگوش غربی متصل میشود. در طرف راست ورودی اتاق رواق مانندی وجود دارد.
د _ جبهه جنوب غربي: اين جبهه به وسيله سه راه كف سازي شده به نيايشگاه هاي سه گانه متصل مي شود. در اين جبهه سكويي وجود دارد كه از آن به عنوان سكوي قربانگاه و نيز ساعت آفتابي استفاده مي شده است.
2 _ معبد الهه اينشوشيناك (ب): اين معبد كه به الهه اينشوشيناك هديه شده دارای 5 اتاق است كه همگی آنها در يك رديف قرار دارند. در مدخل ورودي معبد، يك سردر هلالی از خشت و ملات گچ وجود دارد. در زير تاق ورودی دروازه معبد كه به «دروازه مجلل» معروف است، آجرنوشتههايی ديده میشود كه در هر دو سمت دروازه قرار دارند. در دروازه مجلل از جنس چوب و مزين به نقشهايی با شيشه بوده است. معبد اينشوشيناك دارای سالمترين و بهترين كلونها و لولاهای در و همچنين پاشنههای سنگی است. معبد ديگري در نزديكي اين معبد قرار دارد كه آن هم اينشوشيناك (آ) نام داشته است اما طبق يافته هاي باستان شناسان اين معبد نسبت به معبد اينشوشيناك (ب) از اهميت كمتري برخوردار بوده است.
3 _ مجموعه معابد شمال غربي: اين سه معبد موقعيت ممتازي در شهر باستاني «دور اونتاش» داشته اند. اين مجموعه در مجاورت حصار درونی در جبهه شمال غربی ذيقورات قرار دارند و از دو نيايشگاه برای ايشنی كاراپ و كیريريشا كه مستقيماً به روی صحن شمال غربی باز میشوند و نياشگاه سوم كه برای خدای گال ساخته شده تشكيل مي شوند.
4 _ معبد چهارگوش غربي: هر يك از اضلاع اين معبد 17 متر است و هريك از چهار زاويه آن به سمت يكی از جهات اربعه قرار دارد. ورودی اين معبد در شمال شرقی آن تعبيه شده است، سقف تمام اتاق ها در اين معبد با خشت خام به صورت طاق هلالی از نوع آهنگ پوشانده شده است.
5 _ معبد چهارگوش جنوب شرقي: هر يك از اضلاع اين معبد كه زوايای آن به طرف جهات اربعه است 18 متر است. حياطی در زاويه غربی بنا قرار گرفته است، كه اتاقهای معبد به اين حياط وابستهاند. ورودی آن در روی وجه جنوب شرقی قرار گرفته و بر دالان كوچكی باز میشود.
6 _ نيايشگاه هاي سه گانه: روبروي جبهه جنوب غربي سه نيايشگاه شناسايي شده اند و اشيايي از آنها به دست آمده كه نذوراتي بوده است كه سربازان آشور ميلي به غارت آنها نداشته اند. از اشياي يافت شده در اين سه نيايشگاه مي توان به قرص هايي تزئيني كه براي تزئين در به كار مي رفته اند، مهره هايي از جنس خمير شيشه، مجسمه هاي گراز، گاو كوهاندار، لاك پشت، پرندگان و حيوانات كوچك از جنس خمير شيشه و انگشتري از جنس قلع با روكشي از طلا كه در آن دايره اي از آهن قلم زني شده است، اشاره كرد.
7 _ دروازه بزرگ: دروازه بزرگ بزرگترين و عريضترين دروازهای است كه در ديوار حصارهای اطراف ذيقورات تعبيه شده است و مخصوص تردد شاه و درباريان بلندمرتبه بوده است. در اين دروازه كلونهای سنگی مشابهی بسته میشده كه توسط بستهای فلزی به در چوبی متصل بودهاند.
8 _ دروازه ارابه ها: اين دروازه در گوشه جنوبی حصار اول واقع شده است. و كفپوشی از سنگ بر روی سطح دروازه ديده میشود. درز اين كفپوش سنگی را با با ملات قير معدنی پر كردهاند. بر روی اين سنگ فرش آثاری شبيه به آثار چرخ گاری ديده میشود و به همين دليل اين دروازه به نام دروازه ارابهها مشهور شده است. چهارپايان را براي قرباني كردن در معابد از اين دروازه وارد مي كرده اند.
9 _ دروازه شمال شرقي: اين دروازه بزرگترين و مهمترين دروازه تمنوس است كه چهار برج دارد. دو برج در خارج و دو برج ديگر در داخل حصار واقع شده است. تمام كف دروازه با آجرهای شكستهای كه هنوز هم لكههايی از آنها باقی مانده فرش شده بوده است.
10 _ دروازه اينشوشيناك و دروازه غربي دو دروازه ديگر حصار اول بوده اند.
بناهاي داخل حصار دوم
1 _ معابد هيشميتيك و روهوراتيو: اين معبد كه در نزديكي دروازه شمال شرقي تمنوس قرار دارد وقف دو الهه مذكر به نام هاي هيشميتيك و روهوراتيو بوده است. در اين معبد 21 آجر كتيبه دار يافت شد كه نام اين دو خداي باستاني عيلاميان را بر خود داشتند.
2 _ دروازه شمال شرقي: اين دروازه در روبروی دروازه شمال شرقی حصار اول قرار دارد. كف پوشی كه سطح اين دروازه را پوشانده است، از طرفی به جبهه جنوب شرقی ذيقورات متصل شده و از طرف ديگر تا جبهه شمال غربی و نزديك معبد گال امتداد دارد. در درون اين دروازه و در سمت شرقی آن يك پلكان يافت شده است.
3 _ دروازه شوش: اين دروازه در ديوار جنوب غربی قرار دارد و به سمت شهر شوش است. چهار برج به اين دروازه تكيه زده بوده اند كه گذرگاه باريكي را به وجود میآوردند. اين گذرگاه باريك نشان میدهد كه از اين دروازه فقط عده معدودی گذر میكردهاند و وارد تمنوس میشدهاند. كف اين دروازه با خشت شكسته فرش شده و زمين بيرون اين دروازه را با سنگريزه فرش كرده اند.
4 _ دروازه مسدود شده: در 163 متری زاويه شرقی و 81 متری گذرگاه شاهی قرار دارد. اين دروازه از نظر معماری و ابعاد، نسبتاً ساده است و به نظر میرسد كه تمام اين دروازه را مسدود كردهاند. دليل چنين حذفی روشن نيست. از اين دروازه گذرگاهی شروع میشود كه آن را به سه قسمت مركزی دروازه با دری يك لنگه منتهی میكند.
5 _ گذرگاه شاهي: در ديوار جنوب شرقی دروازه ديگری وجود دارد كه به گذرگاه شاهی معروف است. قسمت مركزی اين دروازه با كفسازی زيبايی از آجرهای سالم پوشيده شده بود، كه در امتداد طول ديوار جنوب غربیاش سكوئی به عرض 2 آجر وجود دارد. اين دروازه، تنها دروازهای است كه پلكانی خم شده به شكل آرنج در آن وجود داشته و همين پلكان صعود به بالای برج ها و ديوار حصار را آسانتر میكرده است.
6 _ برج نوركيپرات: اين برج كه پيشآمدگی آن بطرف بيرون است، در وسط ديوار جنوب شرقی و درنزديكي گذرگاه شاهی قرار دارد. در ساخت اين برج از آجر استفاده شده است.
7 _ مجموعه غربي: ديوارهای پيدا شده در اين مجموعه از آجر شكسته ساخته شده بودند. ضخامت اين ديوارها بسيار كم است. يك آشپزخانه ابتدايی هم در اين مجموعه قرار دارد. اين بنا برای سكونت كارگران ساخته شده بوده است.
8 _ مجموعه شمال غربي: اين مجموعه با ديوارهايی از آجر شكسته ساخته شده است. ديوارهايی كه سه حياط و دو اتاق ساخته شده به درازا را محاط میكردند. در درون اين مجموعه محوطه محصوری پيدا شد، كه با دو ديواره از خشت خام درست شده بود. در اين محوطه گذرگاه عريضی وجود دارد، كه به طرف حصار تمنوس میرود. در اين گذرگاه آثاری از يك ناودان و دو سكوی خشتی وجود دارد.
9 _ مجموعه شرقي: اين مجموعه، كه در ضلع شرقی حصار اول (تمنوس) واقع شده متشكل از چهار نيايشگاه است. نمای تمام اين نيايشگاه ها رو به گذرگاه شاهی است. اين مجموعه توسط راهی كفسازی شده كه فقط قسمتهای ناچيزی از آن باقی مانده است، به گذرگاه شاهی متصل میشود.
10 _ زاويه شمالي تمنوس: در اين بخش 9 مورد كفسازی شده با آجر شكسته از زير خاك پيدا شد، كه همه به موازات همديگر بودند. طول اين كفسازیها به 30 متر میرسيد و عرض هر يك از آنها بطور متوسط 50/4 متر بود.
در اين منطقه هم چنين مصالح ساختماني و اتاق هاي نيمه تمامي يافت شد كه نشان از يك عمليات ساختماني نيمه تمام بود. يافته شدن مصالح بنايي و نيز سه نواري كه يكي از آنها پر از قير معدني و يكي ديگر مملو از گچ بود صحت اين فرضيه را تائيد كرد. در كنار اين مصالح دو حلقه چاه كشف شد كه با توجه به آب شور و غير قابل شرب اين چاه ها گمان مي رود از آب آنها براي عمليات ساختماني استفاده مي كرده اند.
11 _ مجموعه جنوب شرقي: اين مجموعه شامل سه حياط است كه در اطراف آنها اتاق هايي ساخته شده است. اين اتاق ها بلند و باريكند و سكوهايي نيمكت مانند دارند. ساختمان اين بخش نيز به دليل هجوم ويرانگر آشوري ها ناتمام مانده است.
بناهاي ديگر چغازنبيل
ورودي شاهي: اين ورودی مجلل كه در ديوار حصار خارجی شهر در ضلع جنوب شرقی نزديك به كاخ شماره 3 باز شده است از 3 قسمت تشكيل میشود.
الف _ دروازه بزرگ: كه در حصار اول قرار داشت و شرح آن در بخش بناهاي داخل حصار اول آمد.
ب _ حياط بزرگ: زوايای اين حياط به طرف جهات اربعه است و پيادرويی از آجر شكسته به عرض 70/2 در حاشيه درونی آن وجود دارد. در ضلع جنوب غربی و در تمام طول حياط 2 رديف موازی از اتاقها ديده میشود كه بين آنها و ديوار حصار شهر بنبستی وجود دارد كه آبهای حياط از آنجا جاری میشده اند. در ضلع باريك بنا و در طول حصار تنبوشهای سفالين به قطر 15 سانتيمتر از زير ديوار ميانی میگذرد كه آب اتاق درونی را به طرف اتاق طرف بيرونی هدايت میكرده است. كانال كوچكی از اتاق رديف خارجی عبور میكند و پس از گذشتن از زير ديوار در درون تنبوشهای ديگر آب را به بيرون يعنی به طرف جنوب غربی میريزد. در 16 متری اينجا راه آب مشابهی آب اتاقهای مجاور را با شرايطی ديقيقاً مشابه تخليه میكند و بالاخره راه آب سومی كه مشابه راه آب قبلی است در 6 متری زاويه غربی اتاقها قرار گرفته است. روی ضلع شمال شرقی حياط فقط يك رديف اتاق وجود داشت.
ج _ دروازه شاهي: دروازه شاهي كه مقابل دروازه بزرگ قرار دارد، فقط يك درگاهی دارد كه با دو لنگه در بسته میشود. كف اين دروازه با خشت خام فرش شده است و روی آن را با سنگفرشی از سنگ های تخت پوشانده اند. در اينجا پلكانی امكان دسترسی به پشت بام را فراهم میكند. گذرگاهی به عرض 4 متر ارتباط بين اين حياط و اين دو اتاق را تأمين میكند. فقط اتاقهايی كه در طول شمال شرقی قرار دارند دارای پوشش كفی با خاك كوبيده شده هستند. در جريان كشف دروازه شاهی، در سه محل مختلف خمرههايی پيدا شدند كه در وجه خارجی ديوارها كار گذاشته شده بودند. اين خمرهها بقايای اطفال سن پايين را در برداشته كه آنها هم آهكی شده بودند. اين دروازه كه به دروازه شاهي معروف است، دروازه عدالت نيز ناميده شده است. در درون اين دروازه بوده كه شاه عدالت را به سبك شاهانه اجرا میكرده است.
كاخ آرامگاه ها: در ضلع جنوب شرقی چغازنبيل و در نزديكی حصار سوم، مجموعه بناهايی قرار دارد كه به آن محوطه شاهی گفته مي شود. كاخ آرامگاهها در اين محوطه قرار دارد. اين نام را به دليل وجود پنج مقبره زير زمينی سرداب مانند در اين كاخ، بر آن گذاشتهاند. اين مقابر آرامگاه پادشاهان و شاهزادگان ايلامی بوده اند. علاوه بر اين آثاری از تزئينات شيشهای و گلميخهای لعابدار در كاخ به دست آمده است.
كاخ شماره 2: اين كاخ سه حياط دارد و با خشت خام ساخته شده است. در اين كاخ چندين اتاق و يك حمام نيز وجود دارد.
كاخ شماره 3: اين كاخ كه در نزديكی زاويه شرقی حصار بيرونی شهر قرار دارد، دو حياط دارد. حياطهای اين كاخ نيز مانند كاخ شماره 2 توسط اتاق هايي متصل به هم ولی با امكانات و راحتی بيشتر نسبت به اتاقهای كاخ شماره 2 محاط شده است.
نيايشگاه نوسكو: اين بنا كه در محوطه سكونت شاه قرار دارد به شكل (تي) انگليسي است و نيايشگاه خصوصي شاه و خانواده سلطنتي بوده است.
مخزن: چسبيده به حصار خارجی رو به جبهه شمال غربی ذيقورات، تاسيساتی متشكل از يك مخزن در خارج ديوار و يك حوض واقع در درون حصار وجود دارد و شبكه ارتباطی آنها يك سيستم متشكل از نهرهای كوچك بوده است. آب ذخيره شده در مخزن از طريق همين سيستم وارد حوضی كوچك میشده و ساكنان چغازنبيل آب مصرفی خود را از اين حوض بيرون میكشيدند. برای اينكه آب به اين مخزن برسد كانالی نزديك به 50 كيلومتر حفر مي شود. اين كانال از رود كرخه شروع میشود.
محوطه تاريخی چغازنبيل در استان خوزستان واقع در جنوب غربي ايران، در 35 كيلومتری جنوب شرقی شهر باستانی شوش قرار گرفته است. ساخت اين شهر كه حدود 1250 سال پيش از ميلاد مسيح در دوران عيلامي ها آغاز شد، بعد از حمله آشوریها ناتمام ماند. هزاران خشت وآجر استفاده نشدهای که در اين محوطه باقی مانده، گواهي بر اين موضوع است. چغازنبيل به سال 1979 در فهرست آثار جهاني يونسكو ثبت شد.
تاريخچه چغازنبيل
چغازنبيل در اوايل قرن 13 قبل از ميلاد توسط پادشاه ايلامی «اونتاش نپيريشا» در نزديكی رود دز ساخته شده و «دوراونتاش» ناميده شد. معناي دوراونتاش «قلعه اونتاش» است. البته در برخي متون ميخی از اين شهر با عنوان «ال اونتاش» به معنی شهر اونتاش نام برده شده است. در مركز شهر معبد عظيمی به صورت مطبق بنا شده كه امروزه دو طبقه از آن هنوز پابرجاست. اين معبد «ذيقورات» نام دارد که به دو تن از خدايان بزرگ عيلاميان يعنی «اينشوشيناك» و «نپيريشا» اهدا شده. معبد چغازنبيل بزرگترين اثر معماری بر جاي مانده از تمدن ايلامی است كه تا كنون شناخته شده است.
دورتا دور ذيقورات را ديواري احاطه ميكرده كه در مجاورت آن در جبهه شمال غربي معابدي براي خدايان «كريريشا»، «ايشنيكرب» و «هومبان» بنا شده است. همچنين معابد ديگري در جبهه شمال شرقي قرار داشتهاند. مجموعه اين معابد توسط حصار ديگري احاطه ميشده است. در خارج از اين حصار بقاياي اندکي از خانههاي شهر در سطح زمين ديده ميشوند. دورتادور شهر سومين ديوار قرار داشته كه كل شهر را محصور ميكرده. طول اين حصار خارجي حدود چهار كيلومتر است. در زاويه شرقي شهر و در نزديكي حصار خارجي، كاخهاي شاهي قرار داشتهاند. در زير يكي از اين كاخها پنج مقبره زيرزميني كشف شده است كه احتمالا به خانواده شاهي تعلق داشتهاند. در طرف مقابل شهر و بر روي ضلع شمال غربي حصار خارجي مخزني براي آب موجود است.
«ذيقورات» با تشديد بر روی حروف «ق» و «ر» كلمهيی اكدی است. در ايران اين كلمه عموماً "زيگورات" نوشته میشود. واژه زيگورات از فعل « زيگورو» به معنای "بلند و برافراشته ساختن" مشتق شده است. واژه چغازنبيل نيز متشکل از دو جز «چغا» به معنای تپه و زنبيل به معنای سبد است. گويا قبل از حفاری معبد، ويرانههای تپه مانند آن يک زنبيل واژگونه را تداعی میکرده است و به همين علت شهر كهن «دور اونتاش» را به اين نام خوانده اند.
دلايل ثبت
معيار 3: مجموعه چغازنبيل گواهي استثنايي بر تمدن كهن و از دست رفته عيلامي ها است.
معيار 4: چغازنبيل نمونهاي برجسته از پرستشگاه عيلامي ها است كه با معماري ويژه آن دوران بنا شده است.
بناهاي مهم چغازنبيل
حصار اول: اين حصار در بر گيرنده ذيقورات و معابد و بنای نيايشگاه است كه در آن 6 دروازه وجود دارد و از طريق همين دروازهها زائران به محوطه معبد وارد میشدند. اين حصار دارای ناودانهايی است كه وظيفه دفع آب را بر عهده داشتهاند. مصالح به كار رفته در حصار اول خشت و گلكوبيده هستند. به اين حصار «تمنوس» مي گفته اند.
حصار دوم: حصاري است كه حصار اول و بخشي از بناهاي تاريخي چغازنبيل را در بر گرفته است.
جصار سوم: حصار سوم چغازنبيل نشانگر محدوده شهر بوده است و حصارهای اول و دوم و مجموعه بناهای چغازنبيل را در بر میگيرد. مصالح به كار گرفته شده در ساخت اين حصار، عموما خشتی هستند.
در روی اين ديوار ناودانهايی به فاصلههای تقريبی 47 تا 50 متر قرار گرفتهاند. اين ناودانها به گونهای ساخته شدهاند كه آب را به بيرون حصار و به فاصله دوری هدايت كنند تا مانع نفوذ آب به زير ديوار و اطراف ناودان شوند.
بناهاي داخل حصار اول:
1 _ معبد ذيقورات يا زيگورات: در مركز شهر چغازنبيل معبد عظيمی به صورت مطبق بنا شده است. اين معبد «ذيقورات» نام دارد که به دو تن از خدايان بزرگ عيلاميان يعنی «اينشوشيناك» و «نپيريشا» اهدا شده. معبد چغازنبيل بزرگترين اثر معماری بر جاي مانده از تمدن ايلامی است كه تا كنون شناخته شده است. معبد زيگورات شامل چهار جبهه است.
الف _ جبهه شمال شرقي: اين جبهه از محوطه دروني حصار اول بيشترين ميزان تخريب را دارد. عمود بر دروازه جبهه، مسيری كفسازی شده تا دروازه شمال شرقی وجود دارد. پلكان سنگي دروازه شمال شرقی ورودی سرسرای خارجی اين دروازه را تشكيل میدهد. در ورودی سرسرا در حدود 50/1 متر پهنا دارد. در جلوی اين در ورودی دو لولا و كلون سنگی يافت شدهاند. از مهمترين يافتههای اين جبهه پيدا كردن قطعات متعددی از يك حيوان به صورت برجستگیهای مدور و از جنس سفال لعابدار بود كه پس از جمع آوری و مرمت مشخص شد كه مجسمه يك گاونر نسبتا بزرگ است. اين حيوان حكم يك نگهبان دروازه را برای زيگورات چغازنبيل داشته است.
ب _ جبهه جنوب شرقي: اين جبهه به وسيله يك راه كف سازي شده به دروازه شاهي متصل شده است كه در انتهاي آن و در برابر دروازه جنوب شرقي دو رديف سكو به موازات هم ديده مي شود. اين سكوها مخصوص قراردادن هداياي پيش كشي بوده است.
ج _ جبهه شمال غربي: اين جبهه از زيگورات روبروی مجموعه معابد شمالغرب قرار دارد، كه شامل سه معبد بسيار مهم (گال، ايشنی كرب و كريريشا) میباشند. در سمت غربی اين جبهه مسيری كفسازی شده وجود دارد كه تا دروازه غربی و از آنجا به معابد چهارگوش غربی متصل میشود. در طرف راست ورودی اتاق رواق مانندی وجود دارد.
د _ جبهه جنوب غربي: اين جبهه به وسيله سه راه كف سازي شده به نيايشگاه هاي سه گانه متصل مي شود. در اين جبهه سكويي وجود دارد كه از آن به عنوان سكوي قربانگاه و نيز ساعت آفتابي استفاده مي شده است.
2 _ معبد الهه اينشوشيناك (ب): اين معبد كه به الهه اينشوشيناك هديه شده دارای 5 اتاق است كه همگی آنها در يك رديف قرار دارند. در مدخل ورودي معبد، يك سردر هلالی از خشت و ملات گچ وجود دارد. در زير تاق ورودی دروازه معبد كه به «دروازه مجلل» معروف است، آجرنوشتههايی ديده میشود كه در هر دو سمت دروازه قرار دارند. در دروازه مجلل از جنس چوب و مزين به نقشهايی با شيشه بوده است. معبد اينشوشيناك دارای سالمترين و بهترين كلونها و لولاهای در و همچنين پاشنههای سنگی است. معبد ديگري در نزديكي اين معبد قرار دارد كه آن هم اينشوشيناك (آ) نام داشته است اما طبق يافته هاي باستان شناسان اين معبد نسبت به معبد اينشوشيناك (ب) از اهميت كمتري برخوردار بوده است.
3 _ مجموعه معابد شمال غربي: اين سه معبد موقعيت ممتازي در شهر باستاني «دور اونتاش» داشته اند. اين مجموعه در مجاورت حصار درونی در جبهه شمال غربی ذيقورات قرار دارند و از دو نيايشگاه برای ايشنی كاراپ و كیريريشا كه مستقيماً به روی صحن شمال غربی باز میشوند و نياشگاه سوم كه برای خدای گال ساخته شده تشكيل مي شوند.
4 _ معبد چهارگوش غربي: هر يك از اضلاع اين معبد 17 متر است و هريك از چهار زاويه آن به سمت يكی از جهات اربعه قرار دارد. ورودی اين معبد در شمال شرقی آن تعبيه شده است، سقف تمام اتاق ها در اين معبد با خشت خام به صورت طاق هلالی از نوع آهنگ پوشانده شده است.
5 _ معبد چهارگوش جنوب شرقي: هر يك از اضلاع اين معبد كه زوايای آن به طرف جهات اربعه است 18 متر است. حياطی در زاويه غربی بنا قرار گرفته است، كه اتاقهای معبد به اين حياط وابستهاند. ورودی آن در روی وجه جنوب شرقی قرار گرفته و بر دالان كوچكی باز میشود.
6 _ نيايشگاه هاي سه گانه: روبروي جبهه جنوب غربي سه نيايشگاه شناسايي شده اند و اشيايي از آنها به دست آمده كه نذوراتي بوده است كه سربازان آشور ميلي به غارت آنها نداشته اند. از اشياي يافت شده در اين سه نيايشگاه مي توان به قرص هايي تزئيني كه براي تزئين در به كار مي رفته اند، مهره هايي از جنس خمير شيشه، مجسمه هاي گراز، گاو كوهاندار، لاك پشت، پرندگان و حيوانات كوچك از جنس خمير شيشه و انگشتري از جنس قلع با روكشي از طلا كه در آن دايره اي از آهن قلم زني شده است، اشاره كرد.
7 _ دروازه بزرگ: دروازه بزرگ بزرگترين و عريضترين دروازهای است كه در ديوار حصارهای اطراف ذيقورات تعبيه شده است و مخصوص تردد شاه و درباريان بلندمرتبه بوده است. در اين دروازه كلونهای سنگی مشابهی بسته میشده كه توسط بستهای فلزی به در چوبی متصل بودهاند.
8 _ دروازه ارابه ها: اين دروازه در گوشه جنوبی حصار اول واقع شده است. و كفپوشی از سنگ بر روی سطح دروازه ديده میشود. درز اين كفپوش سنگی را با با ملات قير معدنی پر كردهاند. بر روی اين سنگ فرش آثاری شبيه به آثار چرخ گاری ديده میشود و به همين دليل اين دروازه به نام دروازه ارابهها مشهور شده است. چهارپايان را براي قرباني كردن در معابد از اين دروازه وارد مي كرده اند.
9 _ دروازه شمال شرقي: اين دروازه بزرگترين و مهمترين دروازه تمنوس است كه چهار برج دارد. دو برج در خارج و دو برج ديگر در داخل حصار واقع شده است. تمام كف دروازه با آجرهای شكستهای كه هنوز هم لكههايی از آنها باقی مانده فرش شده بوده است.
10 _ دروازه اينشوشيناك و دروازه غربي دو دروازه ديگر حصار اول بوده اند.
بناهاي داخل حصار دوم
1 _ معابد هيشميتيك و روهوراتيو: اين معبد كه در نزديكي دروازه شمال شرقي تمنوس قرار دارد وقف دو الهه مذكر به نام هاي هيشميتيك و روهوراتيو بوده است. در اين معبد 21 آجر كتيبه دار يافت شد كه نام اين دو خداي باستاني عيلاميان را بر خود داشتند.
2 _ دروازه شمال شرقي: اين دروازه در روبروی دروازه شمال شرقی حصار اول قرار دارد. كف پوشی كه سطح اين دروازه را پوشانده است، از طرفی به جبهه جنوب شرقی ذيقورات متصل شده و از طرف ديگر تا جبهه شمال غربی و نزديك معبد گال امتداد دارد. در درون اين دروازه و در سمت شرقی آن يك پلكان يافت شده است.
3 _ دروازه شوش: اين دروازه در ديوار جنوب غربی قرار دارد و به سمت شهر شوش است. چهار برج به اين دروازه تكيه زده بوده اند كه گذرگاه باريكي را به وجود میآوردند. اين گذرگاه باريك نشان میدهد كه از اين دروازه فقط عده معدودی گذر میكردهاند و وارد تمنوس میشدهاند. كف اين دروازه با خشت شكسته فرش شده و زمين بيرون اين دروازه را با سنگريزه فرش كرده اند.
4 _ دروازه مسدود شده: در 163 متری زاويه شرقی و 81 متری گذرگاه شاهی قرار دارد. اين دروازه از نظر معماری و ابعاد، نسبتاً ساده است و به نظر میرسد كه تمام اين دروازه را مسدود كردهاند. دليل چنين حذفی روشن نيست. از اين دروازه گذرگاهی شروع میشود كه آن را به سه قسمت مركزی دروازه با دری يك لنگه منتهی میكند.
5 _ گذرگاه شاهي: در ديوار جنوب شرقی دروازه ديگری وجود دارد كه به گذرگاه شاهی معروف است. قسمت مركزی اين دروازه با كفسازی زيبايی از آجرهای سالم پوشيده شده بود، كه در امتداد طول ديوار جنوب غربیاش سكوئی به عرض 2 آجر وجود دارد. اين دروازه، تنها دروازهای است كه پلكانی خم شده به شكل آرنج در آن وجود داشته و همين پلكان صعود به بالای برج ها و ديوار حصار را آسانتر میكرده است.
6 _ برج نوركيپرات: اين برج كه پيشآمدگی آن بطرف بيرون است، در وسط ديوار جنوب شرقی و درنزديكي گذرگاه شاهی قرار دارد. در ساخت اين برج از آجر استفاده شده است.
7 _ مجموعه غربي: ديوارهای پيدا شده در اين مجموعه از آجر شكسته ساخته شده بودند. ضخامت اين ديوارها بسيار كم است. يك آشپزخانه ابتدايی هم در اين مجموعه قرار دارد. اين بنا برای سكونت كارگران ساخته شده بوده است.
8 _ مجموعه شمال غربي: اين مجموعه با ديوارهايی از آجر شكسته ساخته شده است. ديوارهايی كه سه حياط و دو اتاق ساخته شده به درازا را محاط میكردند. در درون اين مجموعه محوطه محصوری پيدا شد، كه با دو ديواره از خشت خام درست شده بود. در اين محوطه گذرگاه عريضی وجود دارد، كه به طرف حصار تمنوس میرود. در اين گذرگاه آثاری از يك ناودان و دو سكوی خشتی وجود دارد.
9 _ مجموعه شرقي: اين مجموعه، كه در ضلع شرقی حصار اول (تمنوس) واقع شده متشكل از چهار نيايشگاه است. نمای تمام اين نيايشگاه ها رو به گذرگاه شاهی است. اين مجموعه توسط راهی كفسازی شده كه فقط قسمتهای ناچيزی از آن باقی مانده است، به گذرگاه شاهی متصل میشود.
10 _ زاويه شمالي تمنوس: در اين بخش 9 مورد كفسازی شده با آجر شكسته از زير خاك پيدا شد، كه همه به موازات همديگر بودند. طول اين كفسازیها به 30 متر میرسيد و عرض هر يك از آنها بطور متوسط 50/4 متر بود.
در اين منطقه هم چنين مصالح ساختماني و اتاق هاي نيمه تمامي يافت شد كه نشان از يك عمليات ساختماني نيمه تمام بود. يافته شدن مصالح بنايي و نيز سه نواري كه يكي از آنها پر از قير معدني و يكي ديگر مملو از گچ بود صحت اين فرضيه را تائيد كرد. در كنار اين مصالح دو حلقه چاه كشف شد كه با توجه به آب شور و غير قابل شرب اين چاه ها گمان مي رود از آب آنها براي عمليات ساختماني استفاده مي كرده اند.
11 _ مجموعه جنوب شرقي: اين مجموعه شامل سه حياط است كه در اطراف آنها اتاق هايي ساخته شده است. اين اتاق ها بلند و باريكند و سكوهايي نيمكت مانند دارند. ساختمان اين بخش نيز به دليل هجوم ويرانگر آشوري ها ناتمام مانده است.
بناهاي ديگر چغازنبيل
ورودي شاهي: اين ورودی مجلل كه در ديوار حصار خارجی شهر در ضلع جنوب شرقی نزديك به كاخ شماره 3 باز شده است از 3 قسمت تشكيل میشود.
الف _ دروازه بزرگ: كه در حصار اول قرار داشت و شرح آن در بخش بناهاي داخل حصار اول آمد.
ب _ حياط بزرگ: زوايای اين حياط به طرف جهات اربعه است و پيادرويی از آجر شكسته به عرض 70/2 در حاشيه درونی آن وجود دارد. در ضلع جنوب غربی و در تمام طول حياط 2 رديف موازی از اتاقها ديده میشود كه بين آنها و ديوار حصار شهر بنبستی وجود دارد كه آبهای حياط از آنجا جاری میشده اند. در ضلع باريك بنا و در طول حصار تنبوشهای سفالين به قطر 15 سانتيمتر از زير ديوار ميانی میگذرد كه آب اتاق درونی را به طرف اتاق طرف بيرونی هدايت میكرده است. كانال كوچكی از اتاق رديف خارجی عبور میكند و پس از گذشتن از زير ديوار در درون تنبوشهای ديگر آب را به بيرون يعنی به طرف جنوب غربی میريزد. در 16 متری اينجا راه آب مشابهی آب اتاقهای مجاور را با شرايطی ديقيقاً مشابه تخليه میكند و بالاخره راه آب سومی كه مشابه راه آب قبلی است در 6 متری زاويه غربی اتاقها قرار گرفته است. روی ضلع شمال شرقی حياط فقط يك رديف اتاق وجود داشت.
ج _ دروازه شاهي: دروازه شاهي كه مقابل دروازه بزرگ قرار دارد، فقط يك درگاهی دارد كه با دو لنگه در بسته میشود. كف اين دروازه با خشت خام فرش شده است و روی آن را با سنگفرشی از سنگ های تخت پوشانده اند. در اينجا پلكانی امكان دسترسی به پشت بام را فراهم میكند. گذرگاهی به عرض 4 متر ارتباط بين اين حياط و اين دو اتاق را تأمين میكند. فقط اتاقهايی كه در طول شمال شرقی قرار دارند دارای پوشش كفی با خاك كوبيده شده هستند. در جريان كشف دروازه شاهی، در سه محل مختلف خمرههايی پيدا شدند كه در وجه خارجی ديوارها كار گذاشته شده بودند. اين خمرهها بقايای اطفال سن پايين را در برداشته كه آنها هم آهكی شده بودند. اين دروازه كه به دروازه شاهي معروف است، دروازه عدالت نيز ناميده شده است. در درون اين دروازه بوده كه شاه عدالت را به سبك شاهانه اجرا میكرده است.
كاخ آرامگاه ها: در ضلع جنوب شرقی چغازنبيل و در نزديكی حصار سوم، مجموعه بناهايی قرار دارد كه به آن محوطه شاهی گفته مي شود. كاخ آرامگاهها در اين محوطه قرار دارد. اين نام را به دليل وجود پنج مقبره زير زمينی سرداب مانند در اين كاخ، بر آن گذاشتهاند. اين مقابر آرامگاه پادشاهان و شاهزادگان ايلامی بوده اند. علاوه بر اين آثاری از تزئينات شيشهای و گلميخهای لعابدار در كاخ به دست آمده است.
كاخ شماره 2: اين كاخ سه حياط دارد و با خشت خام ساخته شده است. در اين كاخ چندين اتاق و يك حمام نيز وجود دارد.
كاخ شماره 3: اين كاخ كه در نزديكی زاويه شرقی حصار بيرونی شهر قرار دارد، دو حياط دارد. حياطهای اين كاخ نيز مانند كاخ شماره 2 توسط اتاق هايي متصل به هم ولی با امكانات و راحتی بيشتر نسبت به اتاقهای كاخ شماره 2 محاط شده است.
نيايشگاه نوسكو: اين بنا كه در محوطه سكونت شاه قرار دارد به شكل (تي) انگليسي است و نيايشگاه خصوصي شاه و خانواده سلطنتي بوده است.
مخزن: چسبيده به حصار خارجی رو به جبهه شمال غربی ذيقورات، تاسيساتی متشكل از يك مخزن در خارج ديوار و يك حوض واقع در درون حصار وجود دارد و شبكه ارتباطی آنها يك سيستم متشكل از نهرهای كوچك بوده است. آب ذخيره شده در مخزن از طريق همين سيستم وارد حوضی كوچك میشده و ساكنان چغازنبيل آب مصرفی خود را از اين حوض بيرون میكشيدند. برای اينكه آب به اين مخزن برسد كانالی نزديك به 50 كيلومتر حفر مي شود. اين كانال از رود كرخه شروع میشود.