یاسا

[Alborz Rad]

یاسا کتاب قانونی است که براساس حقوق عرفی مغول و فرامین چنگیز خان تنظیم شده است. نگارش این قانون با همکاری اوکتای و جغتای (فرزندان چنگیز) صورت گرفت.

این قانون با خط اویغوری و به زبان مغولی نوشته شده و دستوراتی درباره چگونگی روابط با کشورهای بیگانه، جنگ، تقسیمات ارتش، سیستم نامه رسانی، مالیات، وراثت و روابط خانوادگی را دربرمی گیرد.



واژه «یاسا» در زبان مغولی و اویغوری به معنی حکم و فرمان یا «حکم و فرمان شاه» است و در لغت نامه دهخدا رسم ، قاعده و قانون نیز معنا شده، عبارت ترکی «توره ی چنگیزی» نیز گهگاه به کار می رود. توره (tura) در مغولی به آداب قومی و دستور اجدادی گفته می شود. و به قوانینی گفته می شود که زیر دستان جنگیز آن را با دقت اجرا می کردند .

پیدایش یاسا

در دورانی که سلطان محمد خوارزمشاه بر ایران حکم می راند، شخصی به نام تموچین با مطیع ساختن قبائل پراکنده مغول و تاتار در دشت های وسیع مغولستان در شمال چین امپراتوری خویش را بنیان نهاد. در سال 1206 مجمع بزرگ قوریلتای لقب چنگیز خان را (که احتمالا به معنای فرمانروای جهان بوده است) برای وی برگزید.

از آن هنگام چنگیز خان همزمان با کشورگشائیهای خود در چین ، ترکستان ، ایران و روسیه ، احکام و قواعد متعددی را برای سر و سامان بخشیدن به زندگی اجتماعی مردم مغول وضع کرد.

از آن جا که به دلیل ناآشنایی قوم مغول با خط و نگارش حقوق عرفی آنان مکتوب نبود. چنگیز خان دستور داد برای نگارش فرامین و قوانین خود و گردآوری آداب و رسوم مورد قبول او خط اویغوری به کودکان مغول آموخته شود.

 

[Alborz Rad]

اهمیت یاسا

یاسا در نزد مغولان بسیار مقدس و شایسته احترام بود. چنگیز خان در زمان حیات خویش جغتای را مأمور نظارت بر اجرای یاسا کرده بود و فرمان داده بود ، مقررات یاسا را روی سنگ های بزرگ جاده هایی که مسیر عبور سربازان بود، حک کنند. ماده اول یاسا که با حروف در شت روی صخره سنگی بزرگی در فلات پامیر حک شده، این است: «هرکس از یاسا سرپیچی کند ، سرش را به باد خواهد داد.» و در پایین آن آمده است: «همچنان که اسمان بیش از یک خدا ندارد، زمین نیز بیش از یک خدا ندارد و آن خدا هم منم: چنگیزخان.»

یاسا با احکام سخت و خشن خود نظام مغول را حفظ کرد، همه مردم را مطیع کرد و تحت فرمان یک نفر درآورد و یکی از علل پیشرفت چنگیز خان گردید. قوبلای قاآن تا حدی به رعایت یاسا اهمیت می داد که یکی از فرزندانش را به دلیل خیانت کردن به یاسا چوب زد و حبس کرد. اقتدار یاسا در دوران تیمور لنگ و جانشینان او تا زمان سلطان بابر نیز حفظ شد.


مفاد یاسا

یاسا مانند بسیاری از قوانین قرون گذشته از اصل تناسب میان جرم و مجازات پیروی نمی کرد. اصل شخصی بودن مجازات ها نیز اعمال نمی شد و در بعضی موارد ، فرزندان مجرم به جای او مجازات می شدند یا حتی به عنوان غرامت تحویل محکوم له می شدند. از رایج ترین مجازات ها در میان مغولان ، مجازات اعدام بود و در متن یاسا برای بسیاری از اعمال کم اهمیت کیفر اعدام در نظر گرفته شده بود.

به نظر می رسد به دلیل پیشرفته بودن تمدن مسلمانان و یا علاقه شخصی چنگیز به اسلام ، پیروان این دین از وضعیت بهتری نسبت به سایر مردم برخوردار بودند. در یاسا میزان خون بهای یک مسلمان چهل بالش طلا (معادل 20 هزار مثقال طلا) و خون بهای چینی ها یک الاغ تعیین شده بود! مجازات قتل یک مغول نیز مرگ بود. ضمنا مغولان به قصاص اعتقاد نداشتند و نظام برده داری نیز در مورد بیگانگان اعمال می شد و گرفتن اقرار از طریق شکنجه مجاز بود.

در یاسا بسیاری از احکام متأثر از باورهای قبیله ای نیز به چشم می خورد. از جمله: مجازات اعدام برای کسی که در آب یا خاکستر ادرار کند! و یا حیوان را به روش مسلمانان ذبح کند. همچنین هرگونه آلوده کردن یا حتی فروبردن دستها در آب منع شده بود. پا گذاشتن بر روی آتش و ظرفی که برای تهیه غذا استفاده می شود نیز ممنوع شده بود. این احکام حکایت از احترام مغولان به آب و غذا دارند.

علاوه بر این مغولان عدد نه را مقدس می دانستند و گویا به همین جهت دزدان محکوم بودند ، نه برابر شیء مسروقه را پس دهند.

در زمینه حقوق خانواده مغولان ، در واقع زن از سوی مرد خریداری می شد. با ازدواج به عضویت خانواده شوهر در می آمد و پس از مرگ شوهر نیز به عقد برادر یا پسر شوهرش در می آمد. البته آن ها می توانستند زن را به عقد مرد دیگری درآورند.

تعدد زوجات رایج بود و مادر ، خواهر و دختر محرم به شمار می رفتند ، اما خواهران ناتنی جزء محارم نبودند و ازدواج با آنان آزاد بود. نامزدی کودکان توسط پدر و مادرشان نیز رایج بود. برای زنا و لواط نیز مجازات اعدام در نظر گرفته بودند.

تعصبات مذهبی در میان مغولان وجود نداشت ، انجام مناسک مذهبی و رعایت احوال شخصیه مطابق با مقررات مذهبی برای پیروان تمام ادیان و فرقه ها آزاد بود. استفاده از القاب افتخاری نیز در میان مغولان رایج نبود و چنگیز فرمان داده بود که از گفتن سخنان پرطمطراق خودداری کنند و وقتی با سلطان یا هرکس دیگر سخن می گویند ، تنها نام او را بر زبان آورند.

از مقررات جالب یاسا در این مورد ، مالیات نگرفتن از فرزندان ابوطالب ، فقها ، قاریان قران ، پزشکان ، دانشمندان ، زاهدان ، مؤذنان و مرده شویان بود.
منابع

* برتولد اشپولر ، تاریخ مغول در ایران ، ترجمه: محمود میرآفتاب ، انتشارات علمی فرهنگی ، چاپ پنجم ، 1374
* پی لن رشیدوو ، سقوط بغداد و حکمروایی مغولان در عراق ، ترجمه: اسدالله آزاد ، انتشارات آستان قدس ، 1368
* عباس اقبال آشتیانی ، تاریخ مغول ، انتشارات امیر کبیر
* سید حسن امین ، تاریخ حقوق ایران ، 1382
* یواخیم بارکهاوزن ، امپراتوری زرد چنگیز خان و فرزاندانش ، ترجمه: اردشیر نیکپور ، 1346
* مرتضی راوندی ، تاریخ اجتماعی ایران ، جلد اول ، 1364
* غلامحسین مصاحب ، دایره المعارف فارسی ، جلد سوم ، مدخل: یاسا
* هارولد لمب ، چنگیزخان ، ترجمه: رشید یاسمی ، انتشارات امیرکبیر ، 1362