فصل سوم : معماری کاروانسرا ها
فصل سوم : معماری کاروانسرا ها
3-18 کاروانسرای علی آباد
وقتی سیل راه کاروانسرای حوض سلطان را از میان برد ، راه جدید تهران – قم ساخته شد و در کنار آن مجموعه ی علی آباد شکل گرفت . ساختمان این کاروانسرا به سبک معمول دارای سه تالار ستون دار در سه گوشه ی بنا است . در هر یک ازاین تالار ها ، سکویی بین چهار ستون وجود دارد . از خصوصیات کاروانسرا این است که سر در آن به جای این که جلوتر از دیوار های اطراف باشد ، عقب رفته و با ازاره های دالبری و ستون های کوتاه بالای دیوارها تزیین شده است . همچنین به جای ایوان اصلی ، یک عقب رفتگی در حیاط وجود دارد و پشت آن تالار پذیرایی ساخته شده است . این سبک ساختمانی در خانه های کاشان و یزد معمول بود ولی نظیر آن در کاروانسراهای دیگر مشاهده نشده است . در گوشه ی بنا برج هایی به کلاه فرنگی منتهی می شود . در محور بنا ، قهوه خانه و حمام و سمت دیگر مسافرخانه ای برای مسافران درجات بالاتر اجتماعی وجود دارد . در پشت مسافرخانه باغ کوچکی با درخت های انار و حوض آب تمیزی وجود داشت . مجموع عناصر تشکیل دهنده این کاروانسرا و بناهای جنبی آن نشان از دورنگری بانی آن دارد.
3-19 كاروانسرای حوض سلطان ( رباط حوض سلطان )
كاروانسرای حوض سلطان یا رباط حوض سلطان ، بنایی است آجری كه در جاده تهران – قم بر روی پایه ای سنگی استوار شده و در كنار یك كاروانسرا ی دوره صفویه در دشت های جنوبی كوهمره قرا ر دارد . این كاروانسرا در دوره ناصرالدین شاه قاجار احداث شد. تنها مدخل كاروانسرا به صورت پیش خوانی دربرابر حیاط اصلی قرار می گیرد . از آنجا می توان وارد دروازه اصلی كاروانسرا شد . درطرفین این دروازه اتاق هایی برای نگهبانان و دوقهوه خانه وجود دارد. حیاط اصلی با قرینه سازی كامل ، شامل ایوان هایی است كه در دیگر كاروانسراها مشاهده می شود . در كنار ایوان ها ، راهروهایی وجود دارد كه به اصطبل ها راه دارد . در كناریكی از ایوان ها پلكانی به طرف بالاخانه می رود . پشت سراین ایوان ها تالاری وجود دارد كه هوایش به وسیله چهارتنوره ، مطبوع و خنك می شود. اصطبل مركب از دهلیز وسیعی درگوشه شمال شرقی است كه به یك تالار ستون دار منتهی می شود.
مجموعه ، آب انباری دارد كه محل ذخیره آب مورد استفاده روزانه بود. اطراف حیاط نیز اتاق های آجری با ازاره ها یی از سنگ سفید آهكی وجود دارد. جلوی كاروانسرا حیاط دیگری با طاق نما دیده می شود . پیش از حیاط اصلی مكانی است كه هنگام وزش غبار و بادهای سوزان ، كاروانیان با اقامت درآن محفوظ می ماندند . اطراف كاروانسرا طاق نماهایی وجود دارد كه اسب سواران از آن استفاده می كردند . درسمت جنوب نیز چند اتاق ساخته شده كه دیوارشان به دیوار كاروانسرای قدیمی صفویه چسبیده است. در گوشه جنوب غربی پیشخوان ، یك حمام ، مركب از یك اتاق بزرگ و دو اتاق كوچك قرار دارد. اتاق بزرگ تر به عنوان رخت كن و سربینه به كا ر می رفت . یكی از دو اتاق كوچك برای شستشو بود و اتاق دوم حوضچه ای برای آ ب تنی داشت . كوره حمام در زیر این مجموعه قرار دارد. این كاروانسرا مدت زیادی دایر نبود و به سبب ایجاد دریاچه حوض سلطان راه عبور ازآن مسیر مسدود شد .
3- 20 کاروانسرای طینوج (شاه عباسی)
مجموعه فرهنگی ، تاریخی روستای طینوج واقع در بخش خلجستان استان قم که قدمت آن به دوره صفویه و قاجاریه برمیگردد. کاروانسرای طینوج در زمان دودمان صفویه بنا شدهاست و آن را کاروانسرای شاهعباسی نیز مینامند. طینوج در فاصلهٔ ۵۰ کیلومتری شمال غربی شهرستان قم و ۲۷ کیلومتری شرقی شهرستان تفرش روستایی در بخش خلجستان استان قم است. خواجه نصیر طوسی از اهالی این روستا بودهاست.
این كاروانسرا با دو د ر، رو به شمال و رو به جنوب با كمی تفاوت نظیر كاروانسراهای معروف است . دروازه ی ورودی ، سرپوشیده ودر دو طرف آن دو سكو و دو اتاق دیده می شود. نمای خارجی كاروانسرا از سنگ های صافِ تراش صورتی رنگ پوشیده شده و دارای حیاط بزرگی است كه دورادور آن را اتاق ها ی كوچك فرا گرفته است .
پشت ساختمان های داخل حیاط ، اصطبل سراسری با آخورهای متعدد ، سكوهایی برای استراحت چهار پادار و اجاقی برای طبخ ساخته شده است . آب مشروب از " چشمه شاه " در دامنه سیاهكوه كه تا كاروانسرا هفت كیلومتر فاصله دارد، تأمین می شود.
21- 3 كاروانسرای دیر کاج
كاروانسرای دیر یا دیر كاج ، بر روی خرابه های دیر الجص ( دیر گچین ، دیر كرد شیر ) معروف ساخته شده و ظاهراً ساختمان آن قدیمی به نظر نمی رسد. كناردروازه ورودی ، دو برج دو طبقه و داخل كاروانسرا حیاطی بزرگ با اتاق های كوچك بدون پنجره است كه در پشت آنها ، طویله های سراسری ، سكویی برای چهارپادارو اجاقی تعبیه شده است . در سه طرف حیاط ایوان هایی بزرگ و در گوشه های آن شبستان بزرگ ، حمام ، كوره گچ پزی و حیاط داخلی نیز وجود دارد .
در خارج ساختمان یك آ ب انبار قرار دارد. آب باران از اطراف به سوی این آب انبار سرازیر می شود و عمق آن زیاد نیست. آب مشروب و مصرفی ساكنان كاروانسرا از این آب انبارتأمین می شود. ساخت بناها نشان می دهد كه ساختمان به منظور پذیرایی از قافله ها به كار می رفت . گچ از مصالح اصلی ساختمان قلعه دیر بود.
22- 3 کاروانسرای دودهک
کاروانسرای دودهک در ساحل شرقی رودخانه قمرود قرار دارد.قدمت این بنا به دوره صفویه برمیگردد. در هر یک از د یوارهای شمالی و شرقی و غربی این کاروانسرا 3 برج تعبیه شده که نشان میدهد کاروانسرا شبیه به یک قلعه نظامی بودهاست.پس از عبور از دروازه ورودی کاروانسرا، ایوانی به طول30.11 متر وجود دارد که انتهای آن با پلههایی به حیاط متصل میشود.
پل و کاروانسرا که از یادگارهای دوره صفویه است در مسیر تاریخی جاده ابریشم احداث شده است.
ابعاد کاروانسرا ۷۰/۵۳ × ۶۰/۵۳ متر بوده و در هر یک از دیوارهای شمالی، شرقی و غربی برای حفاظت و نگهبانی از کاروانسرا که به صورت قلعه است، سه برج ساختهاند. مصالح به کار رفته در بنای کاروانسرا آجر، سنگ، آهک و گچ است و سقف بناها با گچ و پشت بام با کاهگل پوشیده شده است.
ایوانهای جنوبی و غربی آن که بعد از ایجاد بنا ساخته شده، دارای فرورفتگیهایی در دیوار است.
ایوان شرقی روی یک آب انبار زیرزمینی ساخته شدهاست. در سمت راست ایوان 2 اتاق ساخته شده که اولی مربعی با ضع 8.4 مترو پوشش گنبدی است که در گذشته به وسیله یک در بزرگ به اتاق کناری ارتباط داشتهاست.این اتاق نمازگاه کاروانسرا بودهاست و چهارگوشه کاروانسرا مشابه یکدیگر نیستند.
گوشههای شمال شرقی و جنوب غربی برای نگهداری بار و دوگوشه دیگر به عنوان اصطبل مورد استفاده قرار میگرفتهاند. پیهای این بنا از سنگ و بقیه بنا از آجر ساخته شدهاست.
به علت عدم محافظت در گذشته، قسمتهایی از این کاروانسرا تخریب شده بود که در سالهای اخیر با همت سازمان میراث فرهنگی استان مرکزی تعمیر و بازسازی شده است.
موقعیت جغرافیایی، نزدیکی به راه اصلی تهران - اصفهان، عبور رودخانه قم رود از کنار آن، مجاورت با پل تاریخی دودهک و همچنین سالم بودن بنای کاروانسرا، از ویژگیهای مثبت این یاد مان تاریخی محسوب میشود.کاروانسرای دودهک در سال 1377 توسط سازمان میراث فرهنگی با شماره ۱۹۸۳ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
.......................................................................
منابع :
کتاب میراث فرهنگی استان قم - تبیان - شهر شناسی - ویکی پدیا - پارس میراث -
همشهری