انداختن دم دو فایده دارد: یکی آن که به مارمولک امکان گریز از چنگ شکارگر را میدهد، و دیگر اینکه نوعی آشفتگی و حواس پرتی ایجاد میکند که شکارگر را از پیگیری شکار باز میدارد، و بالاخره وقتی که اطمینانی برای به دام انداختن خودِ مارمولک فراری وجود ندارد دمش هم غنیمت است. بیشتر مارمولکها ساز و کار (یا مکانیسم) استاندارد پیچیدهای برای رها ساختن دم به کار میگیرند که طی آن قطع دم در جسم مهرهای اتفاق میافتد (خودبُریِ خلال مهرهای). همهی مهرههای دم، به غیر از معدودی از اولین مهرهها، صفحههای انفصال دارند. این صفحهها در استخوانبندی جانور به صورت شکاف ناقصی دیده میشوند که از میان چربی، ماهیچهها، و پوستی که مهرهها را میپوشاند میگذرند، و به این ترتیب، دم میتواند درست در همین نقاط واقع شود. هنگامی که شکارگر دم را به چنگ میآورد عضلات دم منقبض میشود و مهرهای که در محل چنگ قرار گرفته است میشکند و جانور فرار میکند. بخش جدا شده اغلب تا پنج دقیقه یا بیشتر تکان میخورد و توجه شکارچی را چنان به خود جلب میکند که جانور به آسانی از مهلکه میگریزد. ماهیچههای دم بعضی از مارمولکها، به نسبت ماهیچههای دیگر بدنشان میتواند مدت درازتری تنفس بیهوازی کند. به همین دلیل است که دم پس از کنده شدن مدتی دوام میآورد. بخش جدا شده معمولاً طی چند هفته ترمیم میشود. این بخش اگرچه از بیرون کامل به نظر میرسد ولی با قسمت کنده شده بسیار متفاوت است، زیرا متشکل از لولهای ساده و غضروفی است. دم ترمیم شده نیز میتواند جدا شود ولی فقط در محلی که هنوز مهرهها و صفحات جدا کننده وجود داشته باشند.
با آنکه این قضیه در بیشتر مارمولکها مشترک است ، استثناهایی هم وجود دارد. مثلاً بعضی از گونهها اصولاً چنین ساز و کاری ندارند. بعضی دیگر ساز و کار سادهتری دارند که در طی آن گسستگی بین مهرهها اتفاق میافتد (خودبُری بین مهرهای). در این نوع جانوران، دم همیشه ترمیم نمیشود. فقدان کامل خودبُری و انفصال از بین مهرهها، برخلاف انتظار ما، مراحل موفقی در فرایند تکوینِ سازوکار خودبری در خود مهرهها نیست، بلکه از آن مشتق میشود. طی دورهی تکامل، سازوکار پیچیدهی انفصال خلال مهرهای چندین بار از بین رفته است، و انفصال بین مهرهای که هشت برابر بیشتر از آن در این جانوران دیده میشود درواقع، ساز و کار پستتری است.
در نظر اول، از بین رفتن وسیلهی دفاعی این جانور پیچیده جلوه میکند. عاملی که در درک این امر اهمیت دارد این است که دم، اغلب برای جانور وسیلهی بسیار مفیدی است. مارمولکی که دم خود را از دست میدهد تاوان آن را بعداً میپردازد. در بسیاری از موارد، دم در حرکت و جا به جا شدن جانور بسیار مهم است. مارمولک خانگی که زیستگاهش روباز است در حرکت رو به جلو، بیشترین کمک را از ساقهای عقبی میگیرد، و دم جانور با متمرکز کردن وزن بدن روی اعضای عقبی، به مثابه وسیلهای برای حفظ تعادل سر و بدن عمل میکند. ضمناً چون ساقهای عقبی در مسیر منحنیهای افقی حرکت میکنند موجب میشوند تا قسمتهای عقب بدن از طرفی به طرفی نوسان کنند. به ویژه در خاکهای نرم که مارمولک قادر به برداشتن قدمهای محکم نیست دم به مثابهِ کاهندهی لختی (اینرسی) عمل میکند و تنظیم این نوسان را به عهده دارد. بررسیهایی نشان میدهند که مارمولکهایی که همه یا بخشی از دم خود را از دست داده باشند معمولاً کندتر از همنوعان سالم خود حرکت میکنند، و هنوز مسافتی را نرفته از پا میافتند. برای مارمولکهایی که از ساقهی گیاهان بالا میروند دم نه تنها حافظ تعادل آنهاست بلکه با پیچیدن دور ساقهها و شاخهها جانور را نگه میدارد. گونههای آبزی از دم خود برای شنا استفاده میکنند، و در بعضی از آنها دم از دو طرف چنان تخت شده که کارایی آن همچون پارویی افزایش یافته است.
مارمولکها گاهی بیش از نیمی از ذخیرهی چربی را در دم خود جای میدهند. از دست دادن این ذخیره، جانور را بیشتر در معرض گرسنگی قرار میدهد و در مناطق معتدل احتمال مرگ آنها را حین خواب زمستانی میافزاید. بیدُمی رشد جانور را کند میکند و در جنس ماده موجب کم شدن وزن یا تعداد تخمها در هر وعده تخمگذاری میشود. دماندازی در مارمولکهای پهلو لکهای یا اوتااستانسبوریانا از مرتبهی اجتماعی جانور میکاهد. بعضی گونهها، از جمله مارمولکی خانگی به نام سمافور عربی (Pristrus)، که با دمشان علامت میدهند نمیتوانند بدون داشتن آن با یکدیگر ارتباط برقرار کنند. علاوه بر این، بیدمی ممکن است اشکالهای دیگری نیز ایجاد کند، زیرا مارمولکها از دم خود برای ترساندن شکارچی نیز استفاده میکنند. برخی از دمها شلاقهای خوبی هستند در حالی که بعضی دیگر پهن و خاردارند و دشمن را میرمانند. دم بعضی از مارمولکهای استرالیایی از جنس دیپلوداکتیکوس، مایعی چسبناک و زیانآور بیرون میریزد.
اهمیت دم و بهای از دست دادن آن از گونهای به گونهی دیگر متفاوت است. شاید انتظار برود گونههایی که بیش از همه به دم احتیاج دارند گونههایی باشند که امکان انداختن آن را از دست داده باشند، و گونههایی که کمتر به آن نیاز دارند آنهایی باشند که به آسانی میتوانند دم خود را جدا کنند. این اندیشه را میتوان با مقایسهی سودمندی دم در گونههایی که آن را نمیاندازند و گونههایی که ساز و کار خودبُری دارند آزمایش کرد. در این مقایسه، دقت، ضروری است. برخی از خانوادهها مثل کاملئونها یا سوسمارهای تغییر رنگ دهنده، و مونیتورها یا سوسمارهای بزرگ، سازوکار خودبُری ندارند و این فقدان توانایی، اجدادی است. آنها این ساز و کار را احتمالاً در گذشتههای خیلی دور از دست دادهاند. به این دلیل، بهتر است که مقایسه بین خویشاوندان نزدیک انجام شود که از بین رفتن خودبُری، در مقیاس تکاملی، اتفاق جدیدی باشد. به نظر میرسد که هیچ رابطهای بین سودمندی دم و توان صاحبش در نگهداری از آن وجود ندارد، زیرا هنگامی که مارمولک تعقیب شود چارهای جز از دست دادن دم ندارد، در غیر این صورت به چنگ شکارچی خواهد افتاد. اما آزمایشهای ویژهای نشان میدهند که نه فقط بهای از دست دادن دم در انواع مارمولکها متفاوت است، بلکه سودمندی آن نیز از گونهای به گونهی دیگر فرق میکند. علاوه بر این گاهی سودِ از دست دادن دم ناچیز است حال آنکه خسارت آن همیشه محسوس است. به بیان روشنتر، گونههای ظریف و کوچک بیشترین سود را از خودبُری میبرند، گواینکه همیشه هم اینطور نیست. گونههایی که این سازوکار را ندارند آنهایی هستند که این کار چندان به سودشان نیست. مثلاً گونههایی که جثهای بزرگتر دارند میتوانند در مقابل دشمن رودررو با چنگ و دندان از خود دفاع کنند، و گونههایی که در جزایر اقیانوسیه به سر میبرند تنها در معرض حملهی معدودی شکارگر هستند و ضرورتی برای تکوین این سازوکار در آنها نبوده است. گونههای دیگری که این سازوکار را ندارند دم بد مزهای دارند که البته همواره صیاد را از پیگیری شکار بازنمیدارد. در این موارد دم ممکن است بسیار کوتاه یا باریک و حاوی مواد غذایی کمی باشد و یا آنکه خاردار باشد. و بالاخره بعضی از انواعی که سازوکار خودبری ندارند کندرو نیز هستند و حتی اگر دمشان را بیاندازند نیز قادر به فرار نیستند.
هنگامی که انداختن دم، بیش از آنکه مفید باشد مضر است، خودبُری نه تنها کمکی نمیکند بلکه مخاطره آمیز هم هست. مثلاً در محل قطع دم عفونت ایجاد میشود و شکارگر از شکنندگی موضع رشد کرده در صید جانور بهره میگیرد. بعضی از سوسمارهای کوچک مونیتور استرالیایی – اینجا منظور نوع شکارگر است – از این نقیصه در شکار گونهای از مارمولکهای خانگی که مشکل به چنگ میآیند استفاده میکنند.
http://axgig.com/images/26777383319150613873.jpg