onia$
دستیار مدیر تالار مدیریت
روايت ديگر
کشف حجاب و پیامدهای آن
محمد توکلی‌زاده- حجاب، در ایران مساله‌ای فطری است که از دیرباز در فرهنگ ملی و باستانی ما وجود داشته است. حجاب و نوع پوشش زنان همواره مورد توجه مستشرقان غربی بوده، گزارش‌هاي زیادی از نوع پوشش ایرانیان، به خصوص زنان در سفرنامه‌هاي مستشرقین وجود دارد که حاکی از توجه مردم ایران به نوع پوشش خود بوده است. شاردن یکی از سیاحان غربی است که در سال 1673 م به ایران آمد و سفرنامه خود را پیرامون مسائل اجتماعی ایران تدوین کرد.
وی پیرامون پوشش زنان در ایران چنین گزارش مي‌کند: «... زنان سر خود را كاملا مىپوشانند و روى آن پارچهاى مىاندازند كه روى شانههاشان مىافتد، و از جلو، گردن و گلو و سينهشان را مىپوشاند و آنگاه كه آهنگ بيرون شدن از خانه مىكنند با چادر سفيد سراسر اندام خود را از سر تا پا مىپوشانند و رويشان را چنان زير نقاب پنهان مىدارند كه جز مردمك چشمشان چيزى ديده نمىشود. زنان ايرانى چهار پوشش جداگانه دارند كه از دوتاى آنها در خانه و از دوتاى ديگر بيرون از خانه استفاده مىكنند. نخست، پوششى روسرى مانند كه غالبا به منظور آرايش است و تا پشت اندام را مىپوشاند. دوم چهارقد كه پوششى سه گوشه است؛ ميانش را روى سر مىاندازند و وسط دو دامن آن را زير ذقن به نوعى گره مىزنند كه دو دامن روى سينه را بپوشاند، و دامن سوم پشت سر را مستور بدارد. پوشش سوم همان چادر است كه سراسر اندام را از سر تا پا مىپوشاند. و پوشش چهارم چيزى شبيه دستمال است كه صورت را مىپوشاند و روى شقيقه بسته مىشود. روى اين روبند آنجا كه چشم است شبكههايى براى ديدن تعبيه شده است.» شاردن با توجه به آداب اجتماعی مردم ایران و نظام خانواده در دوره صفوی که آن را خوب درک کرده بود، در گزارشی دیگر چنین مي‌نویسد: «مرد بايد زن را به پنج چيز، مكرم دارد: اول آنكه او را در هياتى جميل دارد، و دوم در ستر و حجاب او بكوشد، سوم در اسباب كدخدايى و خانهدارى با او مشاورت كند، چهارم دست او را در حوائج و اسباب مهماندارى و حكم بر خدم مطلق دارد، پنجم آنكه ... زنى ديگر بر او نگزيند.»
پىيترو یکی دیگر از سیاحان غربی در سفرنامه خود، از زنان قزوين ياد مىكند و مىنويسد: «زن در كوچههاى قزوين فراوان است؛ ولى همه پياده هستند و روى خود را پنهان مىكنند، بسيارى از بانوان طبقات عالى نيز درحالىكه لباس‌هاى فاخر بر تن دارند، براى پنهان كردن شخصيت خود، چنين چادرهايى برسر مىكنند.» الئاريوس، كه در عصر شاه صفى به ايران آمده، گويد: «زنان ايرانى هرگز در كوچهها روگشاده نمىروند، بلكه در حجاب سفيدى مستورند كه تا زانو پايين مىآيد و فقط شكافى در مقابل چشمان خود باز مىگذارند تا بتوانند پيش پاى خود را ببينند.»
بی شک گزارش سیاحان غربی پیرامون پوشاک ایرانیان و به خصوص حجاب زنان حاکی از این است که پوشش زنان در ایران دارای یک آمیختگی فرهنگی-مذهبی به خصوص در ایران بعد از اسلام بوده است. این آمیختگی ریشه در معیارها و ارزش‌هاي ایرانیان داشت که با زندگی روزمره آنها پیوند خورده. لباس در ایران معرف هویت و فرهنگ ایرانی بود؛در کشوری مثل ایران که دین در تمام ابعاد زندگی مردم حضور و نمود دارد و جانمایه فرهنگ را نیز تشکیل می‌دهد، لباس و نوع پوشش از این مولفه تاثیر عمیقی می‌پذیرد. از این رو صیانت از این ارزش و هنجار اجتماعی دارای بعد ملی و دینی است. مقاومت مردم در قبال تغییر پوشش در دوره رضا شاه بیانگر تعمیق این هنجار در جامعه و تقیدات مردم به سنن ملی و مذهبی است. لذا این شاخص مهم‌ترین مانع رضا خان و مهم ترین علت مخالفت مردم ایران با دستور حکومتی کشف حجاب بود. مهم‌ترین عامل پیدایش و اجرای کشف حجاب، سفر رضاشاه به ترکیه در 12 خرداد 1313 بود. شاه ایران در سفر چند روزه خود، از مناطق گوناگونی بازدید کرد. نوع لباس و شیوه فعالیت زنان در جامعه و شیوه تعلیم و تربیت دختران، نظر او را جلب کرد. مستشارالدوله سفير كبير ايران در تركيه، تاثيرپذيري رضاخان از بي‌حجابي زنان تركيه را چنين توضيح مي‌دهد: «شبي پس از پايان ضيافت رسمي باشكوه وقتي رضاشاه به عمارت حزب خلق كه محل اقامت او در آنكارا بود مراجعت كرد تا پاسي از شب نخوابيد و در تالار بزرگ خانه ملت قدم مي‌زد و فكر مي‌كرد و گاه گاه بلند مي‌گفت: عجب! عجب! وقتي چشمان شاه متوجه من شد كه در گوشه تالار ايستاده بودم، گفت : صادق، من تصور نمي‌كردم ترك‌ها تا اين اندازه ترقي كرده و در اخذ تمدن اروپا جلو رفته باشند. حالا مي‌بينم كه ما خيلي عقب هستيم مخصوصا در قسمت تربيت دختران و بانوان؛ ... فورا بايد با تمام قوا به پيشرفت سريع مردم مخصوصا زنان اقدام كنيم. (حسین مکی، ص 157). رضا شاه تصور مي‌کرد که با تغيير پوشش مي‌تواند گامي اساسي در راه تجددگرايي مردم ايران بردارد و در همين راستا به موازات برخي اقدامات ديگر نظير تاسيس نهادها و مراکز نوين و مقابله با سنت‌ها، دستور داد که تغييراتي نيز در پوشش مردم صورت گيرد. رضا شاه پیشرفت‌هاي ترکیه را در این منظور مي‌دید. ازاین رو، کشف حجاب زنان در ایران را مي‌توان رهاورد سفر او به ترکیه دانست. سرانجام امر صادر شد كه از اول فروردين 1314 مردها كلاه فرنگى (لگنى) برسر بگذارند و زن‌ها چادر را ترك كنند؛ اما به صورت رسمی در ۱۷ دی سال ۱۳۱۴ طی جشن فارغ‌التحصیلی دختران بی‌حجاب در دانشسرای مقدماتی، رضا خان پهلوی، رسما کشف حجاب را اعلام کرد. از این زمان بود که حجاب ممنوع اعلام شد، کسبه از فروش اجناس به زنان باحجاب منع شدند و زنان با حجاب حق ورود به خیابان‌ها یا سوار شدن به وسایل نقلیه را نداشتند. تصويب و ابلاغ قانون كشف حجاب بيش از پيش جامعه روحانيت را با محدوديت مواجه كرده بود، اعتراضات علما و روحانيون و مخالفت‌هاي گسترده مردمي را نيز در سراسر كشور و در شهرهايي نظير قم، اصفهان و شيراز در پي داشت كه مهم‌ترين نمونه آن قيام بزرگ مسجد گوهرشاد مشهد بود. این واکنش حتی در روزنامه‌ها نیز انعکاس یافته بود، روزنامه استقامت در شماره خود سرمقاله مفصلى با عنوان «فلسفه حجاب» به چاپ رساند. اين مقاله با اشاره به طرح موضوع كشف حجاب كه تبديل به بحث داغى شده بود و توسط برخى مطبوعات به آن دامن زده مي‌شد، نوشت كه «امروزه هزاران درد بىدرمان داريم كه اهميت آن بيش از اين موضوعى است كه در آن مناقشه مىنماييم ... اخلاق و رسوم اجتماعات و عادات ملل شرق با غرب به كلى مخالف و متباين بوده و به علاوه تمدن امروزه عالم از نتايج شرايع و اديان الهى است.»
کشف حجاب و پیامدهای آن
محمد توکلی‌زاده- حجاب، در ایران مساله‌ای فطری است که از دیرباز در فرهنگ ملی و باستانی ما وجود داشته است. حجاب و نوع پوشش زنان همواره مورد توجه مستشرقان غربی بوده، گزارش‌هاي زیادی از نوع پوشش ایرانیان، به خصوص زنان در سفرنامه‌هاي مستشرقین وجود دارد که حاکی از توجه مردم ایران به نوع پوشش خود بوده است. شاردن یکی از سیاحان غربی است که در سال 1673 م به ایران آمد و سفرنامه خود را پیرامون مسائل اجتماعی ایران تدوین کرد.
| |
پىيترو یکی دیگر از سیاحان غربی در سفرنامه خود، از زنان قزوين ياد مىكند و مىنويسد: «زن در كوچههاى قزوين فراوان است؛ ولى همه پياده هستند و روى خود را پنهان مىكنند، بسيارى از بانوان طبقات عالى نيز درحالىكه لباس‌هاى فاخر بر تن دارند، براى پنهان كردن شخصيت خود، چنين چادرهايى برسر مىكنند.» الئاريوس، كه در عصر شاه صفى به ايران آمده، گويد: «زنان ايرانى هرگز در كوچهها روگشاده نمىروند، بلكه در حجاب سفيدى مستورند كه تا زانو پايين مىآيد و فقط شكافى در مقابل چشمان خود باز مىگذارند تا بتوانند پيش پاى خود را ببينند.»
بی شک گزارش سیاحان غربی پیرامون پوشاک ایرانیان و به خصوص حجاب زنان حاکی از این است که پوشش زنان در ایران دارای یک آمیختگی فرهنگی-مذهبی به خصوص در ایران بعد از اسلام بوده است. این آمیختگی ریشه در معیارها و ارزش‌هاي ایرانیان داشت که با زندگی روزمره آنها پیوند خورده. لباس در ایران معرف هویت و فرهنگ ایرانی بود؛در کشوری مثل ایران که دین در تمام ابعاد زندگی مردم حضور و نمود دارد و جانمایه فرهنگ را نیز تشکیل می‌دهد، لباس و نوع پوشش از این مولفه تاثیر عمیقی می‌پذیرد. از این رو صیانت از این ارزش و هنجار اجتماعی دارای بعد ملی و دینی است. مقاومت مردم در قبال تغییر پوشش در دوره رضا شاه بیانگر تعمیق این هنجار در جامعه و تقیدات مردم به سنن ملی و مذهبی است. لذا این شاخص مهم‌ترین مانع رضا خان و مهم ترین علت مخالفت مردم ایران با دستور حکومتی کشف حجاب بود. مهم‌ترین عامل پیدایش و اجرای کشف حجاب، سفر رضاشاه به ترکیه در 12 خرداد 1313 بود. شاه ایران در سفر چند روزه خود، از مناطق گوناگونی بازدید کرد. نوع لباس و شیوه فعالیت زنان در جامعه و شیوه تعلیم و تربیت دختران، نظر او را جلب کرد. مستشارالدوله سفير كبير ايران در تركيه، تاثيرپذيري رضاخان از بي‌حجابي زنان تركيه را چنين توضيح مي‌دهد: «شبي پس از پايان ضيافت رسمي باشكوه وقتي رضاشاه به عمارت حزب خلق كه محل اقامت او در آنكارا بود مراجعت كرد تا پاسي از شب نخوابيد و در تالار بزرگ خانه ملت قدم مي‌زد و فكر مي‌كرد و گاه گاه بلند مي‌گفت: عجب! عجب! وقتي چشمان شاه متوجه من شد كه در گوشه تالار ايستاده بودم، گفت : صادق، من تصور نمي‌كردم ترك‌ها تا اين اندازه ترقي كرده و در اخذ تمدن اروپا جلو رفته باشند. حالا مي‌بينم كه ما خيلي عقب هستيم مخصوصا در قسمت تربيت دختران و بانوان؛ ... فورا بايد با تمام قوا به پيشرفت سريع مردم مخصوصا زنان اقدام كنيم. (حسین مکی، ص 157). رضا شاه تصور مي‌کرد که با تغيير پوشش مي‌تواند گامي اساسي در راه تجددگرايي مردم ايران بردارد و در همين راستا به موازات برخي اقدامات ديگر نظير تاسيس نهادها و مراکز نوين و مقابله با سنت‌ها، دستور داد که تغييراتي نيز در پوشش مردم صورت گيرد. رضا شاه پیشرفت‌هاي ترکیه را در این منظور مي‌دید. ازاین رو، کشف حجاب زنان در ایران را مي‌توان رهاورد سفر او به ترکیه دانست. سرانجام امر صادر شد كه از اول فروردين 1314 مردها كلاه فرنگى (لگنى) برسر بگذارند و زن‌ها چادر را ترك كنند؛ اما به صورت رسمی در ۱۷ دی سال ۱۳۱۴ طی جشن فارغ‌التحصیلی دختران بی‌حجاب در دانشسرای مقدماتی، رضا خان پهلوی، رسما کشف حجاب را اعلام کرد. از این زمان بود که حجاب ممنوع اعلام شد، کسبه از فروش اجناس به زنان باحجاب منع شدند و زنان با حجاب حق ورود به خیابان‌ها یا سوار شدن به وسایل نقلیه را نداشتند. تصويب و ابلاغ قانون كشف حجاب بيش از پيش جامعه روحانيت را با محدوديت مواجه كرده بود، اعتراضات علما و روحانيون و مخالفت‌هاي گسترده مردمي را نيز در سراسر كشور و در شهرهايي نظير قم، اصفهان و شيراز در پي داشت كه مهم‌ترين نمونه آن قيام بزرگ مسجد گوهرشاد مشهد بود. این واکنش حتی در روزنامه‌ها نیز انعکاس یافته بود، روزنامه استقامت در شماره خود سرمقاله مفصلى با عنوان «فلسفه حجاب» به چاپ رساند. اين مقاله با اشاره به طرح موضوع كشف حجاب كه تبديل به بحث داغى شده بود و توسط برخى مطبوعات به آن دامن زده مي‌شد، نوشت كه «امروزه هزاران درد بىدرمان داريم كه اهميت آن بيش از اين موضوعى است كه در آن مناقشه مىنماييم ... اخلاق و رسوم اجتماعات و عادات ملل شرق با غرب به كلى مخالف و متباين بوده و به علاوه تمدن امروزه عالم از نتايج شرايع و اديان الهى است.»
