آشنايی با رنگرزی شيميايي

[پیرجو]

از سال 1850 ميلادی تا به امروز تحول بسيار وسيعی در ساخت رنگ به وجودآمده است . در سال 1868 ميلادی آليزارين (مادة اصلی رنگ ريشة روناس ) به دست آمد.

در قرن بيستم با افزايش روزافزون اختراعات و اكتشافات صنعت رنگسازی رو به تكامل خود نهاد وانواع رنگها به بازار عرضه شد.

برخی از انواع رنگهای شيميايی مورد مصرف در رنگرزی الياف پشم

رنگهای بازيك : شفافيت بسيار زيادی دارند و جلای ويژة اين دسته از رنگينه هاسبب شده كه از ساير دسته های رنگ شناخته گردند. متاسفانه همگی رنگهای بازيك در برابر عواملی گوناگون چون : نور، شستشو، سايش ، عرق بدن و قليايي ها ناپايداربوده ، از همين رو نمي توان از اين گونه رنگها در رنگرزی الياف پشم و ابريشم سودجست . اين رنگها بيشتر در رنگ كاغذ و برخی شيريني ها و صنايع تزيينی كاربرددارند. چون رنگرزی با اين مواد بسيار آسان مي باشد، در بيشتر پهنه های ايران به ويژه روستاها و آبادي ها تا اندازه ای جا باز كرده .ولی اين رنگها ثبات ندارند و بايد از رنگ كردن پشمهای قالی با اين رنگها به راستی پرهيز نمود. اين رنگها به نام رنگهاي جوهری نيز شهرت يافته اند. از زمان حضور اين گروه از رنگهای شيميايی در ايران وكاربرد در رنگهای خامه های فرش بيش از يكصد سال مي گذرد. طبق اسناد موجودناصرالدين شاه و مظفرالدين شاه قاجار نيز خطر ورود اين رنگها را احساس نمودند واز همان زمان قوانينی برای از بين بردن كاربرد آنها صادر كردند. در ابتدا قاليهای رنگ شده با اين مواد توقيف مي گرديد، اما بعدها قرار شد در هنگام صدور آنها سه درصدماليات گرفته شود و وجه ماليات نيز صرف پژوهش در رنگرزی گياهی شود. سالهابعد و در زمان فعاليت شركتهای خارجی توليد كننده فرش در ايران نيز اقدامات مشابهی انجام يافت . در يكی از اين اقدامات رئيس وقت شركت توليد كنندگان قالي شرق در اراك (O.C.M) به سال 1316 هجری شمسی طبق دستوری به حكم سلطان آباد (اراك فعلي ) امر به دستگيری رنگرزانی كه از رنگ های جوهری استفاده مي كردند نمود و همچنين اموال آنها را توقيف كرد. اما هيچ گاه اين اقدامات بطورجدی پيگيری نشد و امروز نيز ما مي توانيم اثرات آنرا در فرش ايران به وضوح مشاهده نمائيم .

رنگهای كُرُومي : اين رنگها را دندانه ای نيز مي گويند زيرا در اثر تاثير دندانه ، لاك غيرقابل حلی در روی الياف پشم پديد مي آورد و همراه آن رنگ را هم آشكار مي سازد وسبب پايداری و ثبات رنگ مي گردد. دندانه هايی كه به كار مي برند بيشتر بيكرومات دوپتاس و املاح آلومين بوده ، از برخی مواد املاح مس نيز سود مي جويند. ولي بيشتر از املاح كُرُم استفاده مي كنند زيرا نتيجة بهتری مي دهد. رنگهای دندانه ای ازهمگی رنگها قوي تر و در برابر عوامل گوناگون پايدارتر مي باشد، ولی رنگهايی كه به دست مي آيند به شفافيت رنگهای اسيدی ومستقيم نيستند. در رنگرزی رنگهاي كرومی بايد دقت نمود كه پشم بدون مواد چربی باشد و همچنين آب كه به كار برده مي شود بدون املاح آهك يا گچ بوده ، خالص باشد.

رنگهای دندانه ای دارای ويژگی همانند رنگهای طبيعی هستند. رنگهاي دندانه ای با املاح توليد لاكهايی مينمايند كه پايداری خوبی در برابر شستشو حاصل مي شود. املاح آلومينيوم ، كروم ، مس ، آهن و قلع ، كم و بيش همگی برای دندانه دادن بسيار مناسب هستند. از تمامی املاح ياد شده ، كرم مهمترين آنهاست زير لاك توليده شدة آن دارای پايداری بسيار خوبی مي باشد. در اين رنگها از آن جا كه به جای دندانه بيشتر از كروم استفاده مي شود آنها را رنگهای كرومی مي گويند.

رنگهايی كه از دندانه های گوناگون به دست مي آيد:

1- آلومينيوم 2 قرمز

2- قلع 2 صورتي

3- آهن 2 قهوه اي


4- كروم 2 قهوه ای آلبالويي

5- مس 2 قهوه ای متمايل به زرد

رنگهای متال كمپلكس: رنگهای متال كمپلكس از نظر ساختمان شيميايی بسيارشبيه رنگهای كرومی هستند ولی از نظر رنگرزی شبيه رنگهای اسيدی مي باشند. اين رنگها به دوگونه مي باشند:

1- رنگ متال كمپلكس اسيدی كه نخستين بار در سال 1919 ميلادی به بازار واردشد.

2- رنگ متال كمپلكس خنثی كه نخستين بار در سال 1915 ميلادی به بازار واردگرديد

 

[پیرجو]

آشنايی با رنگرزی گياهی و حيواني

آشنايی با رنگرزی گياهی و حيواني

از ديرباز انسان از مواد مختلف موجود در طبيعت برای رنگرزی استفاده مي كرد.ابتدايي ترين رنگ برای بشر اوليه سياه و قرمز بوده است كه به دنبال اين شناخت ،انسان از خاك زرد به عنوان رنگ زرد و از خاك سرخ به عنوان رنگ سرخ و از زغال به عنوان رنگ سياه استفاده مي كرده است . پيشينة رنگ سازی در ايران قدمتی چند هزارساله دارد كه نقاشيهای ابنية تاريخی و منسوجات به دست آمده از قديم گواه اين مدعاست . گذشته از آثار به جا مانده از دوران هخامنشی و ساسانی كه نشاندهندة مهارت ايرانيان در بافت و رنگرزی فرش و منسوجات مختلف است ، عصر صفويه اوج شكوفايی اين هنر در ايران است . رنگرزی در اين دوران شاد و متنوع بوده است .در برخی از مينياتورهای اين دوره قاليهايی با زمينة سبز يا زرد ديده مي شود كه نشان دهندة سابقه برخی از رنگ بندي های دورة صفوي ، مخصوصاً با زمينة زرد است كه البته امروزه هيچ پسنديده نيست ، زيرا متاسفانه در تاريخ معاصر ايران استفاده ازرنگهای تيره بيشتر شده است . اما با توجه به سوابق تاريخی و اين كه ملت ما بسيارشاد و اهل زندگی بوده است و با توجه به نقاشيها و نمونه های بازمانده از دورة صفوي ، در مي يابيم كه رنگ بندی قالی ايران مخصوصا از دورة صفوی به بعد تغييركرده و روز به روز تيره تر شده است . اقليم و پوشش گياهی ايران هم در تدارك رنگهای روشن كمك مي كرده است نه رنگهای تيره ، زيرا از مجموع گياهان رنگي ،تنها نيل كه در خوزستان كاشته مي شد، رنگ سرمه ای مي داد. رنگ سياه و قهوه اي تيره از آنجا كه با استفاده از دندانه های پوساننده تهيه مي شد، در قالی ايران چندان كاربردی نداشته است و اگر داشته در قاليهای پست بوده است . گياهان رنگی ايران همه رنگهای شاد ميدهند، حتی پوست گردو و حنا."


آشنايی با رنگدانه های گياهی و حيوانی بسته به قسمت رنگدار:

قسمتهای رنگدار در گياهان مختلف ، متفاوت است . در بعضی از گياهان موادرنگی در ريشة آنها موجود است مانند روناس . در بعضی ديگر مواد رنگی در گل وجود دارد مثل اسپرك ، زعفران ، گندل و...
برخی نيز در برگ آنها مانند نيل و توت و.... در برخی ديگر نيز در پوست ميوة آنهامانند انار، پياز و... و يا در پوست ساقة آنها موجود است مانند بلوط ، و برخی گياهان ،تمامی قسمتهای آنها رنگدار است بعنوان مثال تمامی قسمتهای سماق بخصوص ميوة آن دارای مواد رنگين است . همچنين از تمامی قسمتهای گزنه غير ريشة آن برای رنگرزی استفاده مي كنند.

در ذيل به معرفی تعدادی از گياهان رنگزا مي پردازيم .

روناس : زادگاه و پيدايش اين گياه از خاورميانه مي باشد ولی از گذشته های دور دربيشتر پهنه های جهان كشت مي شده است . از ديرباز در بيشتر قسمتهای ايران ،روناس كشت مي شده به ويژه در يزد كه از هوای گرم و اراضی شنزار برخوردارمي باشد. ريشه های روناس ، كلفت و در اراضی شنزار نزديك به 2 متر در ژرفای زمين فرو مي رود. در ريشة آن مادة زرد رنگی يافت مي شود و چنانچه ريشه تازه باشد،شيرين و در صورت كهنه بودن تلخ و قابض مي باشد. گونه های اين گياه فراوان و ازنظر جنس و رنگ متفاوت مي باشند. مادة رنگی ريشة روناس بستگی به مدت زماني دارد كه در زير خاك مانده باشد. در گذشته ريشه روناس را 4 تا 5 سال و گاهی بيش ازاين در زير خاك مي گذاردند و از علل خوب بودن رنگهای گذشته همين طولاني ماندن ريشه در زير خاك بوده است . ولی امروزه ريشه های يك ساله به فروش مي رسند، گفته مي شود روناس پهنه های گرمسيری بهتر از روناس سردسير مي باشد.
ريشة روناس از سه بخش درست شده است :

1- در ميانة ريشه ، مغز باريكی است كه رنگ قرمز دارد.

2- بخشی كه روی مغز قرار گرفته كلفت تر است و رنگ آن زرد مايل به قهوه اي است و مواد رنگی هم بيشتر در اين بخش يافت مي شوند.

3- پوست كه مانند لايه ای نازك روی ريشه قرار گرفته و رنگ آن قرمز مايل به قهوه ای است